بیش از ۸۰ سال پس از اقامت رضا شاه در کاخ والاوری در جزیرۀ موریس، اکنون به نظر می‌رسد این عمارت و این جزیره برای جمهوری اسلامی اهمیت تازه‌ای پیدا کرده باشد.
نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰ خاک ایران را اشغال و رضا شاه پهلوی را مجبور به کناره‌گیری از سلطنت و ترک وطن کردند. رضا شاه و همراهانش با کشتی به سوی بندر بمبئی رفتند، اما دولت بریتانیا که هند جزء مستعمراتش بود، اجازۀ ورود شاه ایران به خاک این سرزمین را نداد و کشتی به سوی مستعمرۀ دیگر بریتانیا راهی شد؛ جزیره‌ای در شرق آفریقا در فاصلۀ بیش از هزار کیلومتری ماداگاسکار در اقیانوس هند؛ جزیرۀ موریس.
کاخ والاوری (Château Val-Ory) در جزیرۀ موریس اقامتگاه رضا شاه و همراهانش شد. حدود شش ماه بعد، بنیانگذار سلسله پهلوی موریس را ترک کرد و برای اقامت به آفریقای جنوبی رفت و حالا ۸۳ سال از آن ایام می‌گذرد.
دولت ایران طی دو سال گذشته تلاش کرده با موریس روابط دیپلماتیک برقرار کند و حتی از فروش کاخ والاوری در سالهای گذشته خودداری کرده است. نمایندۀ وزارت خارجه ایران در منطقه گفته که در صورت برقراری روابط رسمی دیپلماتیک بین دو کشور، این کاخ به سفارت ایران در موریس تبدیل خواهد شد.
این جزیره و کشور کوچک در جنوب شرق قاره آفریقا چه اهمیتی می‌تواند برای حکومت ایران داشته باشد؟
خبر فوری بعد از بیش از نیم قرن
حدود دو هفته پیش رسانه‌های بریتانیایی یک خبر فوری پخش کردند که می‌‌گفت: مجمع‌الجزایر چاگوس، بعد از بیش از نیم قرن، از مالکیت بریتانیا به کشور موریس بازگردانده می‌شود.
مجمع‌الجزایر چاگوس در وسط اقیانوس هند، جایی در ۵۰۰ کیلومتری جنوب جزایر مالدیو، از حدود ۶۰ جزیره تشکیل شده است، جزایری بهشتی که در شمال شرق جزیره موریس قرار گرفته ولی بریتانیا بعد از استقلال جزیره موریس در سال ۱۹۶۷ از بازگرداندن این مجمع‌الجزایر به حکومت این کشور سر باز زد.
بریتانیا در اواخر دهه شصت میلادی، یک سال بعد از استقلال موریس، حدود دو هزار نفر از ساکنان مجمع‌الجزایر چاگوس را خارج کرد و به موریس و جزایر سیشل فرستاد و معامله‌ای تاریخی با این بهشت خالی از سکنه انجام داد.
چند سال بعد از تخلیۀ این منطقه، دولت بریتانیا یکی از این جزایر را به مدت ۵۰ سال به آمریکا اجاره داد؛ضمن این‌که برای خرید موشک‌های اتمی پولاریس هم ۱۴ میلیون دلار از آمریکا تخفیف گرفت.
آمریکا در بزرگ‌ترین جزیرۀ این مجمع‌الجزایر به نام «دیه‌گوگارسیا»، در جنوب چاگوس، بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خارج از خاک خود را تأسیس کرد؛ پایگاهی بسیار استراتژیک و سرّی که بر آسیا و آفریقا تسلط راهبردی دارد.
نزدیک‌ترین پایگاه نظامی دیگر آمریکا حدود چهار هزار و ۸۰۰ کیلومتر با دیه‌گوگارسیا فاصله دارد.
پایگاه نظامی دیه‌گوگارسیا به یک منطقه نظامی سرّی در جهان تبدیل شد؛ محلی که برای پشتیبانی، سوخت‌رسانی و فرماندهی بیشتر عملیات نظامی آمریکا در سالهای گذشته استفاده شده است.
بمب‌افکن‌های بی-۵۲ و بی-۲ از این جزیره برای بمباران ویتنام و بعدها افغانستان و عراق پرواز کرده‌اند و البته محلی برای بارگیری زیردریایی‌ها از موشک‌های تاماهاوک هم بوده است. این موشک‌های کروز مافوق صوت برای حمله به اهدافی در عراق، افغانستان و حتی لیبی استفاده شدند.
چنین موشک‌هایی در یک حملۀ فرضی آمریکا به ایران هم احتمالاً استفاده خواهند شد و در صورت طولانی شدن درگیری نظامی ایران و آمریکا، «دیه‌گوگارسیا» نقش مهم‌ترین پایگاه پشتیبانی و فرماندهی را بازی خواهد کرد درحالی‌که برخلاف پایگاه‌های آمریکا در منطقه، از تیررس موشک‌های ایران دور است.
بدون این پایگاه امکان علمیات طولانی‌مدت آمریکا در خاورمیانه و مناطق اطراف وجود نخواهد داشت؛ ضمن این‌که از این پایگاه برای پیگیری فضایی و رصد ماهواره‌ای هم استفاده می‌شود.
سطح محرمانه بودن دیه‌گوگارسیا به‌قدری بالا است که شایعات زیادی پیرامون این پایگاه مطرح شده است، ازجمله استفادۀ سی‌آی‌ای (سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا) از این پایگاه برای مبارزه با تروریسم و بازجویی از بازداشت‌شدگان جنگ افغانستان و عراق.
دیوید میلیبند، وزیر خارجه بریتانیا در دولت گوردون در سال ۲۰۰۷، ضمن رد این شایعات گفته بود که این بازداشت‌شدگان در پایگاه دیه‌گوگارسیا پیاده نشدند و این پایگاه فقط برای انتقال زندانیان استفاده شده است. اما بعدها مقام‌های آمریکایی تأیید کرد که بازداشت‌شدگان برای مدتی در این جزیره زندانی بودند.
خبرنگاران معدودی در جهان اجازه پیدا کرده‌اند پا به این جزایر بگذارند و از شرایط پایگاه دیه‌گوگارسیا گزارش تهیه کنند.
قرارداد اجارۀ اتاقی از خانۀ دیگران
قرارداد اجارۀ ۵۰سالۀ دیه‌گوگارسیا بین بریتانیا و آمریکا در سال ۲۰۱۶ به پایان رسید اما دو دولت برای ۲۰ سال دیگر یعنی تا سال ۲۰۳۶ آن را تمدید کردند.
دولت موریس در طول بیش از نیم قرن گذشته، با طرح شکایاتی در مجامع بین‌المللی و حتی دیوان دادگستری بین‌المللی، تلاش کرد که مالکیت چاگوس را پس بگیرد. ساکنان رانده‌شدۀ چاگوس هم که با عنوان پناهنده در بریتانیا اقامت داشتند، بارها در دادگاه‌های این کشور برای بازگشت به سرزمین اجدادی‌شان شکایت کردند.
حالا اما با واگذاری مالکیت جزیره به موریس ماجرا تغییر کرده و این قرارداد شبیه اجارۀ اتاق خانۀ دیگران شده است. با وجود این، دولت بریتانیا و موریس توافق کردند که پایگاه نظامی دیه‌گوگارسیا که حالا به هر دو کشور آمریکا و بریتانیا تعلق دارد، تا پایان قرن در اجاره باقی بماند.
البته هیچ تضمینی وجود ندارد که موریس به توافق‌نامه پایبند بماند و یا به‌گفتۀ تام توگندات، سیاستمدار حزب محافظه‌کار که معاون وزیر کشور در دولت پیشین بریتانیا بود، هیچ تضمینی وجود ندارد که موریس یکی دیگر از جزایر چاگوس را به چین اجاره ندهد.
کاخ والاوری و اهمیت کنونی آن
ایران و موریس در طول این سال‌ها رابطۀ دیپلماتیک رسمی با هم نداشته‌اند. حتی نمایندۀ ایران در آخرین رأی‌گیری سازمان ملل در دعوای بین بریتانیا و موریس برای مالکیت جزایر چاگوس غایب بود، شاید چون مقامات جمهوری اسلامی هنوز به اهمیت این جزایر پی نبرده بودند تا برای بازگرداندن مالکیت آن به موریس و برچیدن پایگاه دیه‌گوگارسیا تلاش کنند.
اما در مرداد ۱۴۰۱ مجمع بزرگ اقتصادی ایران و موریس در تهران برگزار و اولین تفاهم‌نامۀ اقتصادی- تجاری بین ایران و موریس بدون وجود سفارت در دو کشور امضا شد.
دی‌ماه همان سال، حسن علی‌بخشی، رئیس نمایندگی ایران در مادگاسکار، مصاحبۀ مفصلی با روزنامه «اکسپرس موریس» انجام داد و از تلاش برای برقراری روابط رسمی دیپلماتیک در آینده بین ایران و موریس خبر داد. پیشنهاد او تبدیل کاخ والاوری به اولین سفارت ایران در موریس بود.
محمدرضا شاه پهلوی سال ۱۳۵۱ این کاخ را خرید و مالکیت آن به دولت ایران واگذار شد. این کاخ بعد از انقلاب خالی از سکنه بود و باعث شکایت همسایگان شده بود، زیرا بنای مخروبۀ آن تبدیل به محلی برای حشرات و حیوانات شده بود.
دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۷ قصد فروش کاخ را داشت اما با مخالفت گروهی از دیپلمات‌ها در وزارت خارجه روبه‌رو شد. امروز اما این کاخ نقطۀ اتصال مهم بین ایران و موریس شده است.
هنوز به‌درستی معلوم نیست آیا تلاش ایران برای برقراری ارتباط کامل دیپلماتیک با جزیره موریس با توجه به اهمیت استراتژیک این کشور در میزبانی از این پایگاه مهم آمریکا است، یا این تلاش در ادامه سیاست‌های گذشته جمهوری اسلامی برای نفوذ در کشورهای آفریقایی است.
چنین سیاستی در مورد جزیره کومور در شرق آفریقا هم اعمال شد، اما بعد از حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران، کومور به جبهه ریاض پیوست و روابطش را با ایران قطع کرد و این سیاست عملاً به بن‌بست رسید و به یک سرمایه‌گذاری بی‌‌حاصل تبدیل شد.
