صبح روز جمعه، اول بهمن، رزمایش دریایی ایران و روسیه و چین به نام «رزمایش مرکب کمربند امنیت دریایی ۲۰۲۲» به‌مدت سه روز در شمال غرب اقیانوس هند با شعار «با هم برای صلح و امنیت» در منطقه‌ای به‌وسعت ۱۷ هزار کیلومتر مربع آغاز شد. پیشتر در سال ۲۰۱۹ رزمایشی مشابه بین این سه کشور برگزار شده بود.
موضوع این یادداشت حسین آرین مروری مختصر بر اجزای این رزمایش و بررسی اهداف و تصورات جمهوری اسلامی است و، در مقابل، نگاهی به اهداف متفاوت اما واقعی روسیه و چین از مشارکت در این رزمایش و همکاری‌هایی از این قبیل.
اهداف نظامی رزمایش
دریادار حبیب‌الله سیاری، معاون هماهنگ‌کننده ارتش، گفته است این رزمایش برای «برقراری امنیت تجارت دریایی در شمال اقیانوس هند و هماهنگی بهتر و ارتباطات نزدیک‌تر بین نیروهای دریایی کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای» است.
او همچنین گفته است که «برگزاری مقتدرانه این رزمایش با میزبانی و فرماندهی ما نشان می‌دهد نیروهای دریایی جمهوری اسلامی ایران متشکل از ارتش و سپاه از توانمندی بسیار خوبی در برنامه‌های امنیت‌افزای مشترک با یکدیگر ومرکب با دیگر کشورها رسیده‌اند و می‌توانند کمربند امنیتی ایجادشده در شمال اقیانوس هند و دریای عمان را تقویت کنند».
در اجرای این رزمایش، مقابله با راهزنی دریایی، آزادسازی کشتی‌های ربوده‌شده، تأمین امنیت خطوط مواصلات دریایی، امداد و نجات در دریا، تیراندازی به سوی اهداف از پیش تعیین‌شده، صورت‌بندی‌ها و آرایش‌های تهاجمی تمرین شد.
اجرای این رزمایش به خودی خود آزمایش سلاح‌ها و تجهیزات به‌ویژه تبادل تجربیات عملیاتی و تاکتیکی و ارتقای هماهنگی بین یکان‌های شرکت‌کننده را نیز شامل می‌شود.
یکان‌های شرکت‌کننده
در این رزمایش، ناوشکن‌های جماران و دنا، ناو گشتی نقدی، ناوچه‌های موشک‌انداز تبرزین و گُرز از نیروی دریایی ارتش به همراه ناو شهید ناظری از سپاه پاسدارن و چند فروند از یکان‌های کوچک‌تر شرکت داشتند. علاوه بر این یکان‌های سطحی، شماری از یکان‌های پروازی نیز در مرحله‌های مختلف رزمایش به آن پیوستند.
روسیه یک ناوگروه متشکل از سه ناو را از بندر ولادی وستوک، از ناوگان اقیانوس آرام که یکی از مقتدرترین ناوگان‌های این کشور محسوب می‌شود، برای شرکت در این رزمایش اعزام کرد.
بزرگ‌ترین یکان این ناو گروه اعزامی، رزمناو واریاگ با وزن جابه‌جایی ۱۱۵۰۰ تن بود که ناوشکن آدمیرال تریبوتس (ویژه عملیات ضد زیردریایی، با وزن جابه‌جایی ۷۹۰۰ تن) و ناو تدارکاتی بوریس بوتوما (با حداکثر وزن جابه‌جایی ۲۲۴۶۰ تن) آن را همراهی کردند.
از نیروی دریایی چین، یک ناوشکن به نام ارومچی (ناو جدید مارس ۲۰۱۸ عملیاتی شد، با وزن جابه‌جایی ۷۵۰۰ تن) و ناو تدارکاتی تای هو (با حداکثر وزن جابه‌جایی ۲۳۴۰۰ تن) در این رزمایش حضور داشتند.
در این رزمایش، یکان‌های زیرسطحی شرکت نداشتند و نگاهی به انواع تمرینات انجام‌شده نشان می‌دهد که در مجموع این رزمایش ابعاد گسترده و پیچیده‌ای نداشت و در واقع یک رزمایش معمول و رایج بود.
تحولات، اهداف سیاسی رزمایش
اهداف سیاسی این رزمایش برای جمهوری اسلامی در این برهه زمانی که با اقتصاد رنجورش تحت‌تأثیر کثرت و تنوع تحریم‌ها و فشارها در انزوای سیاسی نیز قرار دارد و در عرصه دریا و آب‌های منطقه‌ای تنها مانده است، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت.
در این راستا، فداحسین مالکی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، با هشدار به آمریکا و اسرائیل، گفت این رزمایش «قدرت‌نمایی قدرت‌های منطقه در مقابل بیگانگان» است.
دریادار حبیب‌الله سیاری هم تأکید کرد که سه کشور ایران و چین و روسیه تأمین امنیت و ایمنی دریانوردی را مستقلاً و «فارغ از ائتلاف‌های غربی» انجام می‌دهند.
این رزمایش در حالی اجرا شد که هنوز نتیجه ملموسی از مذاکرات هسته‌ای جاری در وین فرا دست نیامده و شکاف میان خواسته‌های جمهوری اسلامی و آمریکا کماکان عمیق است.
جمهوری اسلامی برای رسیدن به برخی از خواسته‌های خود از آمریکا در مقابل عقب‌نشینی از ادامه برنامه فعلی هسته‌ای‌اش یا احیای برجام، به کمک و حمایت بیش از پیش چین و روسیه نیاز دارد و در عین حال، با توجه به سیاست نگاه به شرق آیت‌الله خامنه‌ای، بر آن است که روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی خود را با این دو کشور توسعه دهد.
هفته گذشته حسین امیرعبدالهیان، وزیر امور خارجه ایران، در سفری در رأس یک هیئت بلندپایه به پکن ، با همتای چینی خود درباره طیف گسترده‌ای از موضوعات سیاسی، اقتصادی، منطقه‌ای و بین‌المللی به گفت‌وگو نشست و بر آغاز اجرای توافق ۲۵ ساله تأکید کرد. پنجشنبه ۳۰ دی ماه هم ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری، در مسکو با ولادیمیر پوتین دیدار کرد و پیش‌نویس توافقنامه ۲۰ ساله را با خود به مسکو برد.
بلوک نظامی؟
در پرتو این رویدادها و تحولات، برخی از رسانه‌های جمهوری اسلامی بر این باورند که افزایش هماهنگی و همکاری میان سه کشور ایران و روسیه و چین در قالب برگزاری این‌گونه رزمایش‌ها می‌تواند به شکل‌گیری یک بلوک نظامی و امنیتی کمک کند.
وب‌سایت دیپلماسی ایرانی با تشریح جوانب اهمیت این رزمایش، از جمله جایگاه ژئوپولیتیکی منطقه برگزاری آن برای بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، و بی‌تأثیر بودن تلاش‌های آمریکا برای انزوای ایران می‌گوید: «اکنون تهران به نقطه‌ای رسیده است که می‌تواند با برگزاری این دست رزمایش‌ها به‌صراحت نشان دهد که در حال ایجاد یک پوست‌اندازی نظامی و امنیتی است که در مواقع لزوم می‌تواند توازن قوا را در منطقه تغییر دهد.»
به عبارت دیگر، جمهوری اسلامی در سایه این رزمایش بر آن بود تا قدرت‌نمایی کند و پیامی به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و بازیگران غیرمنطقه‌ای بفرستد که ظرفیت جمهوری اسلامی را، که چین و روسیه را در کنار خود دارد، برای اجرای طرح‌ها و برنامه‌های خود در کنار دیگر مؤلفه‌های تعیین‌کننده و سایر عوامل لحاظ کنند.
این در حالی است که در عرصه دریا نیروهای دریایی چین و روسیه دو نیروی دریایی آب‌های آبی یا نیروهای راهبردی محسوب می‌شوند و نیروی دریایی ارتش، که بنا به دستور آیت‌الله خامنه‌ای قرار است به یک نیروی دریایی راهبردی تبدیل شود، بی‌آن‌که معیار‌ها و توان چنین نیرویی را داشته باشد، کماکان یک نیروی دریایی آب‌های ساحلی است و طرفه این‌که فرماندهانش هدف راهبردی شدن را تحقق‌یافته تلقی می‌کنند.
حضور پررنگ آمریکا در منطقه
در مقابل، آمریکا که بزرگ‌ترین نیروی دریایی جهان را داراست، حضور بسیار پررنگ و گسترده‌ای در منطقه دارد و با سازماندهی و مدیریتِ ساختار‌ها و تشکیلات چشمگیر با شرکا و هم‌پیمانان خود، موازنه قوا را به‌طور قاطع به‌نفع خود تغییر داده است.
آمریکا با هشت پایگاه ریز و درشت در کشورهای عربی جنوب خلیج فارس ناوگان پنجم را در آب‌های منطقه دارد؛ «ساختار امنیت دریایی بین‌المللی» و بازوی اجرایی آن را که با عضویت هفت کشور در سپتامبر ۲۰۱۹ تشکیل داد، اداره می‌کند؛ فرماندهی «نیروهای دریایی مشترک» را که متشکل از ۳۴ کشور و سه نیروی رزمی است، به عهده دارد؛ و به‌تازگی نیز یک نیروی رزمی پهپادی موسوم به «نیروی رزمی ۵۹» را وارد میدان کرده که هدف اصلی آن مقابله با تهدید‌های جمهوری اسلامی در دریاست.
به‌علاوه، آمریکا در مدخل باب المندب در جیبوتی یک پایگاه به نام «لمونیر» دارد (جز آفریکا کام یا فرماندهی آفریقا) و بر پایه قراردادی که با دولت عمان بسته، از بنادر دُقم و صلاله (مرکز استان ظفار) آن کشور نیز استفاده می‌کند.
در طی سال‌های گذشته آمریکا رزمایش‌های پرشماری را به‌صورت دوجانبه و چندجانبه با کشورهای عرب منطقه و دیگر شرکا و هم‌پیمانان خود در خلیج فارس و دریای عمان و دریای عرب برگزار کرده است. این کشور قرار است به‌زودی «رزمایش دریایی بین‌المللی ۲۰۲۲» را نیز اجرا کند که برنامه‌ریزی آن با شرکت حضوری و مجازی بیش از یکصد نفر از ۲۱ کشور صورت گرفته است.
حضور چشمگیر و نفوذ چین
چین که برای تأمین نفت خام مورد نیاز خود به‌دنبال انعقاد قرار‌دادهای بلندمدت با کشورهای نفت‌خیز است، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را شرکای مهم خود می‌داند. به‌تازگی وزیران چهار کشور عربستان، کویت، عمان و بحرین و همچنین دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس برای تعمیق روابط اقتصادی‌شان در پکن بودند. شرکت‌های چینی در حوزه خلیج فارس بازار بزرگی را برای عرضه کالا و خدمات خود بر پا کرده‌اند.
جدا از روابط اقتصادی، چین روابط نظامی روبه‌رشدی نیز با کشورهای عربی منطقه دارد، از جمله فروش موشک‌های بالیستیک به عربستان، انتقال فناوری تولید موشک‌های بالیستیک به همین کشور و فروش پهپاد به امارات.
چین اقتصاد را مهم‌ترین تکیه‌گاه قدرت خود می‌داند و در پیگیری منافع خود نه تنها با جمهوری اسلامی بلکه با دیگر کشورهای منطقه نیز روابط حسنه‌ای برقرار کرده و به‌جای موازنه قدرت، موازنه نفوذ را مدنظر دارد.
اضافه بر این، چین در ارتباط با اَبَرپروژه «راه ابریشم نوین» یا «ابتکار کمربند – جاده»، یک راه ابریشم دریایی نیز دایر کرده است. این کشور با پیگیری آن‌چه «استراتژی رشته مروارید» نام گرفته، هند را دور زده و زنجیره‌ای از پایگاه‌های نظامی و تأسیسات تجاری را در امتداد خطوط مواصلات دریایی دایر کرده است که از هنگ‌کنگ شروع می‌شود و تا بندر سودان در دریای سرخ ادامه می‌یابد. این زنجیره از تنگه‌های مالاگا و باب المندب عبور می‌کند و بنادر «هَمبان توتا» در سریلانکا، چیتاگنگ در بنگلادش، سیت وِی در میانمار، گوادر در پاکستان، و جیبوتی در کشور جیبوتی را در بر می‌گیرد.
به‌موازات این، قرار است چین در طرح‌های توسعه چابهار و سواحل مکران شرکت داشته باشد و حتی سخن از ایجاد شهرک‌های صنعتی ایران و چین در مناطقی مانند جاسک به میان آمده است، گو این‌که تا به حال هیچ‌یک از این برنامه‌ها به بار ننشسته است.
در صورت اجرایی شدن این برنامه‌ها و دسترسی چین به چابهار، یعنی توسعه بیشتر راه ابریشم دریایی، حضور نظامی چین در دریای عمان و نفوذ اقتصادی‌اش در ایران گسترش پیدا خواهد کرد.
روسیه و تلاش برای جای پای مستحکم
روسیه با توجه به منافع سنتی و تاریخی‌اش در خلیج فارس تلاش دارد که با عقد قرارداد‌ها و تنظیم مناسبات سیاسی، اقتصادی و نظامی با کشورهای منطقه، جای پایی برای خود ایجاد کند و در یکی از مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های انرژی در جهان نفوذ داشته باشد. روسیه قائل به تقویت چندجانبه‌گرایی و نظام چندقطبی است و می‌خواهد یکی از قدرت‌های شکل‌دهنده چنین نظامی باشد.
در پی سفر ملک سلمان به مسکو در سال ۱۳۹۶ و امضای مجموعه‌ای از اسناد همکاری‌های دوجانبه، روسیه عربستان را در بخش‌های اکتشافات نفتی، نظامی و فضایی و تسلیحاتی یاری می‌دهد. عربستان در قالب «اوپک پلاس» در تنظیم بازار و تثبیت قیمت نفت با روسیه همکاری می‌کند، ضمن آن‌که روسیه سند‌های مهم همکاری در حوزه اقتصادی با امارات هم امضا کرده است.
چندی پیش روسیه از برنامه امنیت جمعی در خلیج فارس سخن به میان آورد، گو این‌که امنیتی که روسیه می‌خواهد و در شکل‌دهی آن نقش داشته باشد، در تعارض با منافع آمریکا در منطقه است.
روسیه در امتداد یکی از مهم‌ترین خطوط مواصلاتی برای انتقال انرژی از خلیج فارس به اروپا در بندر سودان در دریای سرخ یک پایگاه مهم نظامی دایر کرده که با استقبال چین روبه‌رو شد، زیرا چین جای پای خود را در قاره آفریقا در قالب ابتکار کمربند- جاده باز کرده و سطح مبادلات تجاری خود را در این قاره به‌نحو چشمگیری افزایش داده است.
شرکای تاکتیکی ایران، اولویت منافع استراتژیک
با نگرش به مواضع، روابط، حضور و نفوذ آمریکا و چین و روسیه در کشورهای منطقه خلیج فارس و مناطق اطراف که پیشتر ذکر شد، نگاه انتزاعی جمهوری اسلامی به رزمایش کمربند امنیت دریایی ۲۰۲۲ و پراهمیت جلوه دادن آن و همچنین توصیف آن به‌عنوان یک چالش جدی برای آمریکا و مقدمه‌ای برای شکل‌گیری یک بلوک نظامی، نه تنها حق مطلب را ادا نمی‌کند بلکه به خوش‌خیالی پهلو می‌زند.
چین و روسیه، برخلاف نظر برخی از مقام‌های نظامی و کشوری جمهوری اسلامی، متحدان استراتژیک ایران نبوده و نیستند و هیچ شواهدی وجود ندارد که به‌دنبال ایجاد یک بلوک نظامی باشند و با اجرای رزمایش‌های مشترک با ایران بخواهند نوعی موازنه قوا در منطقه برقرار کنند.
با این‌که سخن از برگزاری رزمایش‌های مشابه کمربند امنیتی ۲۰۲۲ در آینده به میان آمده، اما قرار است در آب‌های مجاور چین، روسیه و ایران به صورت نوبتی برگزار شود.
روسیه، به‌رغم برخی ناهمگرایی‌ها با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، همان‌گونه که اشاره شد، تلاش دارد که روابط سیاسی و اقتصادی و نظامی‌اش با این کشورها را گسترش دهد و هدفش از برپایی یک پایگاه در سودان و حضورش در دریای سرخ و آب‌های اطراف، به‌گفته آدمیرال ولادیمیر کومیودُف، فرمانده سابق ناوگان روسیه در دریای سیاه، به چالش کشیدن برتری فعلی آمریکا در اقیانوس هند است.
چین، در مقایسه با روسیه، روابط گسترده‌تری با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس دارد و بخش مهمی از نیازمندی‌های نفتی خود را از کشورهای منطقه تأمین می‌کند. نفوذ اقتصادی برای چین، به‌عنوان یک ابرقدرت اقتصادی، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و در منطقه خلیج فارس بر آن است تا توازنی بین روابط و مناسباتش با کشورها برقرار کند. در واقع در پیگیری منافع استراتژیکش به‌جای موازنه قدرت به‌دنبال موازنه نفوذ است. در ضمن چین درگیر یک رقابت گسترده استراتژیک در عرصه‌های مختلف با آمریکاست.
آمریکا سعی دارد هزینه‌ها و دغدغه‌های خود را در خاورمیانه به‌ویژه در منطقه خلیج فارس کاهش دهد تا بتواند بر حوزه‌های جدید رقابت با چین تمرکز کند. در این راستا، یک گروه چهارگانه همکاری‌های استراتژیک در شرق آسیا موسوم به «کواد» با استرالیا و ژاپن برای مقابله با چالش‌های امنیتی و نظامی چین در منطقه پاسیفیک شکل داده است.
همچنین آمریکا کواد دیگری را با هند، اسرائیل و امارات ایجاد کرده که هدف اصلی آن همکاری‌های اقتصادی ذکر شده است، گو این‌که برخی کارشناسان آن را «نوعی معماری امنیتی در منطقه ایندوپاسیفیک با محوریت هند» توصیف می‌کنند.
کلام آخر
دعوای بی‌پایان جمهوری اسلامی با آمریکا و اتکای بیش از حد به دو کشور چین و روسیه در پرتو نگاه به شرق آیت‌الله خامنه‌ای فرصت طلایی به این دو کشور داده است تا در فضای بسیار پیچیده رقابت استراتژیک خود با آمریکا، با رشته‌ای از اقدامات هدفمند و سنجیده مانند همکاری‌های نظامی در مواقع مناسب و یا شرکت در رزمایش‌های مشترک، با بازی با کارت ایران که یک شریک مصلحتی و تاکتیکی برای آن‌ها تلقی می‌شود، اهداف و منافع استراتژیک خود را تأمین کنند. سوابق تاریخی و عملکرد آن‌ها در قبال ایران گواه این مدعاست.
