هزاران مجرم سابقه‌دار از جمله صد‌ها محکوم به دزدی و تجاوز و قتل، در ازای مشارکت در جنگ، از سوی رئیس‌جمهور روسیه عفو شدهاند و حتی با عنوان «قهرمان عملیات نظامی ویژه» از آنها تمجید می‌شود.
پیشتر یوگنی پریگوژین، مؤسس ارتش خصوصی واگنر، نیروهای جدید را در میان محکومان استخدام می‌کرد ولی پس از کشته شدن او و انحلال هستهٔ اصلی این گروه، استخدام زندانیان هم‌اکنون برعهدهٔ وزارت دفاع روسیه است.
سخنگوی کرملین بارها از عفو و آزادسازی محکومان جرائم سنگین، از جمله افرادی که در پرونده‌های جنجالی «قاتل» شناخته شده بودند، دفاع کرده و مدعی است این افراد با مشارکت در جبهه‌های جنگ علیه اوکراین، «با خون خود بهای گناه‌شان را پرداخته‌اند».
اما گزارش‌های گوناگون حاکی است که بسیاری از آنها پس از بازگشت از جبهه‌های جنگ، مجدداً مرتکب جرم و جنایت می‌شوند؛ حتی نظامیانی که پیش از اعزام به جنگ سوءپیشینه‌ای نداشتند ولی در اوکراین مرتکب خشونت و به‌ویژه کشتار غیرنظامیان یا تجاوز جنسی شدهاند، اغلب پس از بازگشت به خانه با اختلال‌های روانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و مرتکب جنایات سنگین می‌شوند.
هر چند دسترسی به آمار رسمی در روسیه مسدود شده، داده‌های موجود گویای آن است که ارتکاب خشونت خانگی، قتل و تجاوز جنسی از جمله علیه کودکان و نوجوانان در روسیه و مناطق اشغال شدهٔ اوکراین در دورهٔ این جنگ ۸۴۱ روزه اوج گرفته است.
تجاوز جنسی به مثابه «سلاح»
بنا بر گزارشی که یک سازمان غیرانتفاعی در لهستان با عنوان «تجاوز جنسی، سلاح نظامیان روس در اوکراین» تدوین کرده است، موارد تجاوز جنسی نظامیان روس در مناطق اشغال‌شدهٔ اوکراین به سال ۲۰۱۴ بازمی‌گردد؛ زمانی که مسکو حتی حضور نظامی خود را در اوکراین تکذیب می‌کرد.
گزارش یاد شده به شرح موارد تجاوز جنسی علیه ۶۸ زنِ ۱۲ تا ۸۳ ساله پرداخته است. به گفتۀ دمیترو لوبینتز، مدافع حقوق بشر در پارلمان اوکراین، از آغاز تهاجم گستردهٔ نظامی روسیه در اسفندماه ۱۴۰۰ تا اواخر اردیبهشت امسال، ۲۹۲ مورد تجاوز جنسی در مناطق اشغال‌شدهٔ اوکراین ثبت شده است. او این آمار را تنها «نوک کوه یخ» توصیف کرده است.
به گفتهٔ مونیکا آندروشفسکا، رئيس «مرکز ثبت جنایات نظامی روسیه در اوکراین» مستقر در برلین، نظامیان روس «به‌طور سیستماتیک» در مناطق اشغال‌شدهٔ اوکراین مرتکب شکنجه، تجاوز جنسی، قتل و اعدام‌های فراقانونی می‌شوند.
آندروشفسکا این‌گونه جنایات را ناشی از «سیاست هماهنگ‌شده‌ای با هدف نابودی اوکراینی‌ها» دانسته است که سبب شده مقام‌های بلندپایۀ روسیه نیز از وقوع آنها «جلوگیری نکنند».
نظامیان روس در اوکراین بارها به ارتکاب به جنایات جنگی متهم شدهاند. در حال حاضر اوکراین و متحدان غربی آن در تدارک برگزاری دادگاهی ویژه هستند؛ مشابه آن‌چه در پایان جنگ جهانی دوم برای محاکمهٔ رهبران آلمان نازی در نورنبرگ برگزار شد.
همزمان، دادگاه بین‌المللی کیفری در لاهه نیز به ثبت موارد جنایات جنگی ارتش روسیه در اوکراین مشغول بوده و تا کنون علیه چهار مقام بلندپایهٔ روس از جمله ولادیمیر پوتین، حکم بازداشت صادر کرده است.
افزایش خشونت‌ها در روسیه
بنا بر آمار رسمیِ دو سال اخیر که از سوی چند نشریۀ مستقل بررسی شدهاند، میزان خشونت‌های خانگی در خود روسیه نیز نسبت به سال پیش از آغاز جنگ علیه اوکراین، دو برابر و جرائم سنگین ۴۵ درصد بیشتر شده است.
این آمار نشان می‌دهد تا کنون بیش از ۱۰۰ مورد قتل و آدم‌کشی به دست افرادی انجام شده که پس از جنگ در اوکراین به روسیه بازگشته‌اند؛ موارد تجاوز جنسی نیز شش برابر افزایش یافته و نیمی از قربانیان آن، کودکان و نوجوان هستند.
برخی کارشناسان بر این باورند تبلیغات جنگی که اکنون در کودکستان‌ها و مدارس روسیه نیز نهادینه شده است وهمچنین اختلال‌های روانی مانند اضطراب پس از سانحه (PTSD)، از دلایل اصلی افزایش خشونت در روسیه به‌شمار می‌روند.
کودکان قربانی تجاوز
کرملین بارها تأکید کرده است افرادی که از سوی رئيس‌جمهور روسیه عفو شدهاند، چنانچه مرتکب جنایتی تازه شوند مجدداً روانهٔ زندان خواهند شد.
رسانۀ مستقل «موژم اوبیاسنیت» بر اساس اطلاعات موجود در دادگاه عالی روسیه از افزایش ۱۰ درصدی محاکمهٔ متهمان پرونده‌های جنسی خبر داده است؛ ۶۱ درصد این پرونده‌ها مربوط به تجاوز جنسی علیه کودکان و جوانان است که دست‌کم ۲۵ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۱، آخرین سال پیش از جنگ است.
از سوی دیگر، گزارش‌های گوناگون حاکی است بسیاری از موارد ارتکاب خشونت و تجاوزهای جنسی، به‌دلیل شرایط «ویژۀ» متهمان پرونده‌ها از روند رسیدگی در دادگاه باز می‌مانند.
نشریۀ روسی «ورستکا» گزارش داده است که دست‌کم ۱۰ دختر ۷ تا ۱۴ ساله قربانی تجاوز سربازان بازگشته از جنگ شدهاند. متهمان این پرونده شامل آندره فرولوف، ایوان کالینین، نیکلای نچایف، آلکسی خلبنیکوف و پنج فرد دیگر هستند که اسامی آنها تا کنون اعلام نشده است.
براساس این گزارش، دادگاه از بررسی پرونده‌ٔ فوق انصراف داده است زیرا متهمان، به عنوان «قهرمانان عملیات نظامی ویژه» شناخته می‌شوند. این افراد در گذشته به اتهام ارتکاب جنایات سنگین، به گذراندن حبس‌های طولانی‌مدت محکوم شده بودند. ولی بعداً با دستور ولادیمیر پوتین از زندان آزاد و به جبهه‌های جنگ علیه اوکراین اعزام شدند و پس از شش ماه به روسیه بازگشتند.
استخدام از میان محکومان «آدم‌خواری»
در دو سال گذشتۀ میلادی، حدود نیمی از فرمان‌های رئيس‌جمهور روسیه علنی نبوده است. با این حال، پوتین در ژوئن ۲۰۲۳ تأیید کرد «فرمان عفو» محکومانی را امضا کرده که حاضر شدهاند علیه اوکراین بجنگند.
نشریهٔ «آگنستوا» گزارش داده است دست‌کم ۱۷ محکوم به قتل که زمانی پروندۀ محاکمۀ آنها جنجالی شده بود، با فرمان عفو رئيس‌جمهور روسیه آزاد شدهاند.
سرگئی حاجی‌کوربانوف از جملۀ این افراد است که به جرم سازما‌ن‌دهی قتل آنا پولیتکوفسکایا، خبرنگار سرشناس، و همچنین به اتهام آدم‌ربایی و شکنجهٔ افراد گوناگون به ۲۰ سال زندان محکوم شده بود ولی حتی نیمی از دورهٔ محکومیتش را نگذراند.
ولادیسلاو کانیوس نیز در تابستان ۲۰۲۲ با بیش از صد ضربۀ چاقو دوست‌دختر سابقش را به قتل رسانده و به ۱۷ سال زندان محکوم شده بود، اما پس از چند ماه در ازای جنگیدن در اوکراین بخشوده شد. خبر آزادی او در رسانه‌های نزدیک به کرملین هم جنجال آفرید.
مشخص نیست چه تعداد از محکومان به قتل با فرمان عفو رئیس‌جمهور روسیه از زندان آزاد شدهاند، اما تا کنون نام چهار نفر از متهمانی که در پرونده‌های «آدم‌خواری» محاکمه شده بودند، منتشر شده است. این چهار نفر به اتهام قتل ۱۲ نفر محکوم شناخته شده بودند.
آمار زندانیان در روسیه
بنابر آماری که شمار زندانیان را به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت محاسبه می‌کند، روسیه در آستانهٔ تهاجم گستردهٔ نظامی علیه اوکراین در سال ۲۰۲۲ با حدود نیم میلیون زندانی در رتبهٔ سوم، پس از ترکیه و بلاروس، قرار داشت.
روسیه از آغاز جنگ علیه اوکراین تا کنون، آمار رسمی از تعداد زندانیان خود منتشر نکرده است. منابع مستقل برآورد می‌کنند حدود ۲۰۰ هزار زندانی تاکنون به جبهه‌ها اعزام شدهاند.
از سوی دیگر، از سال ۲۰۲۳ شمار زندانیانی که مایل بودند در ازای آزادی از زندان به جبهه بروند به‌شدت کاهش یافته است، زیرا مشخص شده نظامیان روس از زندانیان پیشین به عنوان سپر انسانی استفاده می‌کنند و اکثر آنها نیز تا کنون کشته یا معلول شدهاند.
همچنین از گزارش‌ها برمی‌آید در حالی‌که پیشتر زندانیان روس در برابر وعدهٔ عفو و آزادی برای جنگیدن در اوکراین ثبت‌نام می‌کردند، اکنون دریافت پول انگیزهٔ اصلی آنها برای بستن قرارداد با وزارت دفاع روسیه است.
به‌نظر می‌رسد انصراف مقام‌های روس از ادامۀ عفو زندانیان به این دلیل است که افزایش چشمگیر خشونت خانگی و سایر جرائم سنگین با بازگشت نظامیان از جبهه، به یک معضل جدی اجتماعی در روسیه تبدیل شده است.
همزمان با کاهش شمار محکومان جرائم سنگین در زندان‌های روسیه، شمار زندانیان سیاسی که از مخالفان پوتین و یا معترضان به جنگ علیه اوکراین هستند، به‌شدت افزایش یافته است. سازمان مدافع حقوق بشر مموریال از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۲، نام ۳۴۸ زندانی سیاسی را مستند کرده بود؛ اکنون شمار زندانیان سیاسی این فهرست از ۷۳۵ نفر عبور کرده است.
