نمایشگاه‌های کتاب در ایران چه زمانی که حضوری برگزار می‌شد چه اکنون که مجازی شده‌اند، با معیارهای نمایشگاه‌های کتاب در جهان سازگار نبوده‌اند و نیستند.
با این حال، در روزگاری که تشدید سانسور دولتی، فشار گسترده‌تر بر نویسندگان مستقل، و همزمان مجال و رانت بیشتر برای نویسندگان و ناشران حکومتی، راه را برای فعالیت آزاد ادبی و نشر کتاب در ایران بیش از هر زمان دیگری بسته، دولت جمهوری اسلامی به برگزاری این نمایشگاه‌های کتاب می‌بالد.
برای سنجش وضعیت کنونی ادبیات و نشر کتاب ایران همین بس که بسیاری از نویسندگان نامدار ایرانی از کشورشان به اجبار خارج شده‌اند و آنانی که در ایران هستند نیز با فشار سانسور دولت و بازاری که تحت کنترل آثار ترجمه‌ای قرار گرفته، مواجه‌اند.
یکی از تازه‌ترین نمونه‌های سانسور آثار نویسندگان مستقل، ممنوع شدن انتشار آثار سعید مدنی نویسنده و جامعه‌شناس است که به تازگی در نامه‌ای به محمدمهدی اسماعیلی وزیر ارشاد به عدم صدور مجوز برای انتشار کتاب‌هایش اعتراض کرد.
«زوال کلنل» رمان ممنوع محمود دولت‌آبادی نویسنده مطرح ایرانی همچنان ممنوع است و برخی دیگر از داستان‌نویسان و رمان‌نویسان مستقل ایرانی که سانسور اجازه نمی‌دهد آن طور که باید از انتشار کتابهایشان درآمد داشته باشند، برای گذران معیشت خود با مشکلات جدی مواجه‌اند و به برگزاری کارگاه‌های نویسندگی روی آورده‌اند.
نمایشگاه کتاب، فروشگاهی که مجازی شد
در این شرایط، دومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران برگزار شده است که هیجان و رغبتی را در میان اهل کتاب ایجاد نکرده و در عرصه بین‌المللی نیز محلی از اعراب ندارد.
با اعمال محدودیت‌ها برای کنترل شیوع کرونا در ایران، برگزاری حضوری نمایشگاه کتاب تهران لغو شد و اولین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران سرانجام بهمن سال گذشته، پس از بحث‌های طولانی موافقان و مخالفان برگزار شد.
اما تجربه برگزاری اولین دوره، چندان موفق نبود و امسال نیز انتقادهایی از سوی ناشران و کارشناسان به سازوکار این نمایشگاه وارد شده است.
از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، که تا پیش از شیوع کرونا در ایران به صورت حضوری و در اردیبهشت‌ماه برگزار می‌شد، به عنوان «بزرگترین رویداد فرهنگی» در کشور یاد می‌شد.
اما کارشناسان و اهل کتاب انتقادهای جدی نسبت شیوه برگزاری نمایشگاه، به ویژه کمرنگ بودن وجه نمایشگاهی آن داشتند و نمایشگاه کتاب تهران را بیشتر یک فروشگاه بزرگ کتاب با تخفیف‌های ویژه می‌دانستند.
اکنون نیز که نمایشگاه کتاب تهران مجازی شده، نه تنها کمبودهای نمایشگاهی نمایشگاه حضوری از بین نرفته، بلکه ویژگی فروشگاهی آن برجسته‌تر شده است.
در این نمایشگاه که از سوم بهمن آغاز شده و قرار است تا روز دهم بهمن ادامه داشته باشد، کتاب‌ها با تخفیف قیمت ارائه می‌شود و همین تخفیف ویژه، نشان‌دهنده ویژگی فروشگاهی آن است.
دولت هر روز آمار فروش کتاب در این نمایشگاه را اعلام می‌کند و بر اساس تازه‌ترین آمار، طی پنج روز اول نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بیش از نیم میلیون نسخه کتاب به ارزش ۳۷ میلیارد تومان فروخته شده است.
در واقع، مجازی شدن نمایشگاه کتاب تهران فقط به معنی تبدیل یک فروشگاه موقت بزرگ از حالت حضوری به حالت مجازی است و کارشناسان، این فروش گسترده کتاب را، چه زمانی که حضوری بود و چه اکنون که مجازی است، در نهایت به ضرر بخش‌هایی از شبکه نشر و توزیع کتاب در ایران می‌دانند.
نواقض سایبری یک نمایشگاه سایبری
عمده‌ترین انتقادها به نمایشگاه مجازی کتاب تهران به مشکلات فنی وبسایت این نمایشگاه باز می‌گردد. همانطور که هنگام برگزاری اولین نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز، در دسترس نبودن وبسایت نمایشگاه در دو روز آغازین آن، موجی از اعتراض‌ها را برانگیخت.
امسال نیز بر اساس گزارش‌های متعددی که در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، مسئولان وزارت ارشاد نتوانستند در رفع نواقص فنی چندان موفق باشند.
روزنامه شهروند چاپ تهران در شماره روز چهارشنبه ششم بهمن در گزارشی که درباره این نمایشگاه منتشر کرده، نوشته است: «نمایشگاه کتاب مجازی تهران امروز در حالی افتتاح شد که ورود به آن یا غیرممکن است یا کاربری سمج را می‌طلبد که ساعت‌ها پای دستگاه بنشیند و صبوری کند.»
این روزنامه با کنایه نسبت به مشکلات نمایشگاه حضوری کتاب تهران ادامه داد: «در واقع اگر باد و باران در سال‌های گذشته نمایشگاه کتاب را با مشکلات فراوان مواجه می‌کرد، حالا مشکل اینجاست که شاید اصلا نتوانید داخل آن بروید!»
وحید باقی، یک کارشناس سایبری نیز به ایسنا گفت: «طراحی برخی قسمت‌های سایت نمایشگاه مجازی کتاب خیلی با عجله و فقط برای رفع تکلیف انجام شده است.» به عقیده این کارشناس، وبسایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بیش از آن که وبسایت یک نمایشگاه مجازی باشد، وبسایتی است که فقط با «جلد کتاب‌ها» بارگذاری شده است.
انتقاد برخی نویسندگان، کتابفروشان و ناشران
کانون نویسندگان ایران هنوز درباره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران موضع‌گیری نکرده، اما برخی نویسندگان در اظهارنظرهایی چندان از این نمایشگاه استقبال نکرده‌اند.
سیامک گلشیری، نویسنده، در این زمینه گفته است: «امسال هیچ تصوری ندارم. نمی‌دانم چه اتفاقی می‌افتد. فکر می‌کنم زمانی که نمایشگاه به شکل حضوری برگزار می‌شد، خیلی بهتر بود. واقعا ای کاش برویم به همان سمت.»
همچنین محمد طباطبایی، نویسنده و روزنامه‌نگار در یادداشتی با عنوان «چرا از نمایشگاه مجازی کتاب نمی‌خرم؟» که در خبرگزاری ایسنا منتشر کرده، نوشت برای حمایت از کتابفروشی‌های مستقل از نمایشگاه مجازی کتاب نمی‌خرد.
او در توضیح این که چرا با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب مخالف است، تاکید کرد: «زیرا چرخه طبیعی نشر را دچار خلل می‌کند.» از نظر این نویسنده، برای ساختار دولتی فقط این مهم است «که نسبت به راه‌اندازی یک شو کاری و نمایش فعالیت و دغدغه‌مندی برای عرصه فرهنگ اقدام کند و خب چه چیزی بهتر از نمایشگاه مجازی کتاب (اسمش را بگذاریم پویانمایی)».
طباطبایی با طرح پرسش‌هایی از اساس سودمند بودن برگزاری چنین نمایشگاهی را زیر سوال برد و نوشت: «ناشران بزرگی که در نمایشگاه مجازی کتاب به لطف تبلیغات و شناخته شده بودن گونی گونی کتاب تحویل پست می‌دادند به طور حتم برگزاری نمایشگاه مجازی را موفق و موثر می‌دانند، اما ناشران کوچک چطور؟ آن‌هایی که بدنه اصلی نشر هستند و کسی نمی‌شناسدشان هم از برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب خوشحال بودند و هستند؟ آیا کتابفروش‌های شهرستان‌ها و کتابفروش‌های مستقل تهران از این رویداد استقبال کرده و می‌کنند؟ آیا کتابفروشی‌های آنلاین از نمایشگاه مجازی کتاب رضایت دارند؟»
همچنین ضحی کاظمی، نویسنده و مدیر کتابفروشی راما، به روزنامه شهروند گفته است: «سال گذشته در بهمن‌ماه، همزمان با نمایشگاه مجازی، رسما به کما رفتیم. امروز هم که با شما صحبت می‌کنم، فروش‌مان صفر بوده! یعنی به محض اینکه نمایشگاه مجازی کتاب شروع می‌شود، ما دچار ضرر می‌شویم.»
او برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را صرفا به نفع دسته‌ای از ناشران دانست و تاکید کرد: «در واقع درست است که برپایی نمایشگاه ممکن است برای ناشران خوب باشد، اما ناشر در طول سال با پخش و کتابفروشیها هم می‌تواند کار کند. اما این حرکت یعنی برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، در طولانی‌مدت باعث تضعیف کتابفروشیها می‌شود و به آن‌ها ضربه می‌زند.»
محمدباقر کتابچی مدیر انتشارات و کتابفروشی اسلامیه در تهران نیز که در نمایشگاه مجازی کتاب شرکت نکرده، به ایسنا گفت با محدودیت‌هایی که در زمینه کاغذ اعمال شده، عملاً شرکت در نمایشگاه کتاب برای این ناشر غیرممکن شده است.
او گفت به دلیل کمبود و گرانی کاغذ «مقدار محدودی کتاب داشتیم که خودمان آن‌ها را می‌فروشیم. به همین خاطر، اصلا در نمایشگاه مجازی کتاب شرکت نکرده‌ایم.»
غافلگیری ناشران شرکت‌کننده
اما ناشرانی که در دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران شرکت کرده‌اند نیز از چگونگی برگزاری آن چندان رضایت ندارند.
خبرگزاری ایسنا روز یکشنبه ۳ بهمن در خبری با عنوان «نمایشگاه مجازی کتاب ناشران را غافلگیر کرد!» نوشت در حالی که وزارت ارشاد تبلیغات گسترده‌ای مبنی بر ارسال رایگان کتاب در نمایشگاه مجازی کتاب انجام داده، این وزارتخانه طی پیامکی به ناشران در دقیقه ۹۰ اعلام کرد که هزینه پست کتاب به عهده ناشر است.
ایسنا اضافه کرد که با چنین اقدامی، برخی ناشران از عرضه کتابهایشان در این نمایشگاه منصرف شدند.
بر اساس گزارش این خبرگزاری، همچنین امسال از ناشران خواسته شده برای جلوگیری از آسیب به کتاب‌ها از پاکت‌های پستی استفاده نکنند و کتاب‌ها را در جعبه پستی قرار دهند که این موضوع افزایش هزینه بسته‌بندی کتاب را به همراه داشته که «ناراحتی و گله ناشران را در پی داشته است.»
این خبرگزاری به نقل از یک ناشر نوشت: «این تصمیم یک‌دفعه با چه رویکری گرفته شده و باز هم کاسه و کوزه هرجا را بر سر ناشر شکستند. من کتاب‌هایم را کلا غیرفعال کرده‌ام، چون زمانی که مشتری سفارش بدهد دیگر ناشر از نظر اخلاقی ملزم به ارسال کتاب است.»
انتقادها به بخش خارجی
همچنین بخش بین‌المللی نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز با انتقادهایی همراه بوده است.
اسماعیل جانعلی‌پور، مقام وزارت ارشاد و مدیر نظارت و ارزشیابی کتاب‌های خارجی دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران اعلام کرده که امسال از ناشران خارجی فهرست ۲۱ هزار عنوان کتاب برای بارگذاری در بخش لاتین و عربی نمایشگاه دریافت شد.
او ادامه داد که پس از بررسی‌های کارشناسان این حوزه و بارگذاری در سامانه نمایشگاه، این کتاب‌ها در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.
به گفته این مقام وزارت ارشاد فقط «کتاب‌های خارجی اندکی» از این فهرست حذف شدند.
اما مجید جعفری اقدم، مدیر آژانس ادبی و ترجمه پل، در یادداشتی با عنوان «یک شوخی تکراری!» این بخش از نمایشگاه مجازی کتاب تهران را زیر سوال برده و نوشته است: «متأسفانه در بخش بین‌الملل امسال در مقایسه با نمایشگاه پارسال تغییر و تحول خاصی صورت نگرفته است؛ به عبارت بهتر بخش بین‌الملل نمایشگاه امسال کپی ناشیانه‌ای از نمایشگاه پارسال است.»
به گفته جعفری اقدم، از میان ناشران خارجی «از ۱۱۲ ناشر خارجی، نصف‌شان (۵۶) ناشر چینی هستند. نصف بعدی ناشران از ۱۸ کشور دیگر هستند.»
او تأکید کرد که «اطلاعات مربوط به برخی کتاب‌های خارجی به زبان‌های غیرانگلیسی است. یعنی عملاً غیرقابل استفاده برای مخاطب ایرانی.»
انتقادها در شبکه‌های اجتماعی
در میان انتقادها از نمایشگاه مجازی کتاب تهران، کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز برخی مشکلات را مطرح کرده‌اند.
یک کاربر از عرضه نشدن کتاب‌های تخصصی انتقاد کرده بود و کاربر دیگر، به زیرساخت‌های معیوب وبسایت این نمایشگاه ایراد داشت. همچنین برخی نیز برگزاری چنین نمایشگاهی در این شرایط را موجب حذف کتابفروشیها و منفعت فقط برخی ناشران دانسته‌اند.
