درگذشت رحمان گلزار شبستری، معمار و سازنده شهرک اکباتان تهران، بار دیگر توجه‌ها را به این مجموعه مسکونی جلب کرده که در نیم قرن اخیر، نماد زندگی مدرن و به ویژه آمریکایی در پایتخت ایران محسوب می‌شده است.
شهرک اکباتان که در غرب پایتخت ایران و منطقه پنج شهرداری تهران واقع است و یکی از بزرگترین شهرک‌های خاورمیانه نام گرفته، نتیجه افزایش فعالیت شرکت‌های ساخت و ساز آمریکایی در اواخر دوران پهلوی است.
این شهرک شامل سه فاز، ۳۳ بلوک و نزدیک به ۱۵ هزار و ۶۰۰ واحد مسکونی است و جمعیت آن، در منابع مختلف بین ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر ذکر شده است.
اکباتان، نماد آزادی طبقه متوسط
تهران علاوه بر پایتخت بودن، بزرگترین شهر ایران است و این بزرگی موجب شده که شهروندانش احساس آزادی بیشتری نسبت به شهروندان دیگر شهرهای ایران داشته باشند. با این حال، وسعت و جمعیت شهرک اکباتان موجب شده که خود، شهری در دل شهری دیگر به شمار آید و ساکنانش حتی نسبت به دیگر شهروندان تهرانی احساس مضاعفی از آزادی داشته باشند.
این شهرک که از اولین تجربیات ایرانی‌ها در زمینه ساخت مجتمع‌های بزرگ برای اسکان طبقه متوسط شهری و همچنین اجرای سیاست بلندمرتبه‌سازی است، به یکی از نمادهای مدرنیزاسیون در ایران معاصر تبدیل شده است.
تعداد قابل توجهی از هنرمندان و نویسندگان ایرانی نیز که عمدتاً جزو طبقه متوسط محسوب می‌شوند، در این شهرک زندگی کرده و همچنان زندگی می‌کنند؛ از نویسندگان چون هوشنگ گلشیری و اسماعیل فصیح، تا هنرمندان که مورد جنجالی اخیر آن، بابک خرمدین، کارگردان سینما بود که به دست پدر و مادرش به قتل رسید.
شهرک اکباتان در دوره‌ای ساخته شد که حکومت پهلوی از یک سو بر اساس الگوهای مدرن به نوسازی ایران می‌پرداخت و از سوی دیگر، با تأکید بر نمادهای فرهنگ و تمدن ایران باستان گوشه چشمی به تاریخ گذشته کشور داشت که آن را می‌توان در نامگذاری این شهرک نیز مشاهده کرد.
صرف‌نظر از مشکلاتی که حکومت اسلامی نوبنیاد پس از انقلاب برای سازندگان این شهرک ایجاد و اموال آنان را مصادره کرد، جمهوری اسلامی از اساس با این دو مؤلفه، یعنی مدرنیزاسیون و همچنین توجه به ایران پیش از اسلام مشکل بنیادین و ایدئولوژیک داشته و دارد.
ایرانیان که از اواخر دوره قاجار به شناخت بیشتر دنیای غرب پرداختند، اولین تأثیرپذیری‌هایشان از معماری غربی، مربوط به معماری‌های اروپایی و به ویژه فرانسوی بوده است. اما با گذشت زمان و به ویژه در سال‌های پایانی دوران پهلوی، گرایش معماران به طراحی‌های آمریکایی بیشتر شد.
علاوه بر بلندمرتبه‌سازی که ویژگی بیرونی معماری آمریکایی است، فضاهای باز داخلی که به انسان احساس آزادی بیشتری می‌دهد، از مهم‌ترین تفاوت‌های معماری آمریکایی با معماری‌های اروپایی است.
در مجموع، آزادی که یکی از مؤلفه‌های اصلی تمدن آمریکایی است، به خوبی در معماری‌اش بازتاب یافته است.
سیاوش تیموری معمار سرشناس ایرانی که اکنون عضو هیئت امنای انجمن مفاخر معماری ایران است، در گفت‌وگویی درباره شهرک اکباتان به تفاوت معماری آمریکایی و فرانسوی اشاره کرده و با تأکید بر این که «در ساخت‌وساز آمریکایی، همه چیز اوپن است»، گفته است: «آمریکایی‌ها، آشپزخانه اوپن می‌سازند ولی در مجتمع‌های مسکونی ساخت فرانسوی‌ها، کمتر به چنین چیزی برخورد می‌کنید.»
طبیعی است حکومتی که از اساس با معماری غربی مخالف است، با معماری آمریکایی دشمنی بیشتری داشته باشد.
بر اساس منابع مختلف، ساخت شهرک اکباتان با همکاری شرکت آمریکایی استارِت آغاز شد و چند هفته پیش از پیروزی انقلابیون، روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز در گزارشی از «ضرر بزرگ» استارت در ایران در نتیجه ناآرامی‌های انقلاب خبر داد.
هرچند که گلزار شبستری سال‌ها پس از انقلاب در گفت‌وگو با یکی از روزنامه‌های چاپ تهران، تأکید کرد اکباتان ابتکار خارجی‌ها نبوده، با این حال، دست‌کم نمی‌توان در مدرن بودن این شهرک که نتیجه تأثیرپذیری از تمدن غرب است، تردید کرد.
در سال‌های اخیر معماران ایرانی با برگزاری نشست‌هایی و حتی چاپ کتابی، شهرک اکباتان را نماد «مدنیت معاصر معماران ایران» دانسته‌اند.
برخورد امنیتی جمهوری اسلامی با شهرک اکباتان
اما جمهوری اسلامی در دهه‌های گذشته با شهرک اکباتان و دیگر شهرک‌های مشابه در ایران چگونه برخورد کرده است؟
نگرش حکومت اسلامی ایران نسبت به شهرک‌سازی‌های مدرن در ایران در چارچوب نگرش این حکومت به غرب قابل بررسی است.
مقام‌های جمهوری اسلامی به ویژه شخص علی خامنه‌ای در سال‌های اخیر بارها از «تهاجم فرهنگی» و گسترش «زندگی غربی» در ایران سخن گفته‌اند و خواهان مبارزه با آن شده‌اند.
یکی از مواردی که جمهوری اسلامی آنها را به عنوان «ابزار تهاجم فرهنگی» معرفی می‌کند، پیشتر دستگاه‌های پخش ویدئو و اکنون دستگاه‌های گیرنده شبکه‌های ماهواره‌ای است.
نیروی انتظامی جمهوری اسلامی بارها به خانه‌های مردم در سراسر کشور و به ویژه تهران حمله کرده و این دستگاه‌ها را جمع‌آوری کرده است.
نیروی انتظامی تهران هر زمانی که خواسته در این زمینه اطلاع‌رسانی کند حملات خود به شهرک‌های تهران از جمله شهرک اکباتان را به عنوان نمونه بارز عملیات خود اعلام کرده است.
اما این نوع برخوردهای امنیتی و ایدئولوژیک جمهوری اسلامی با مظاهر مدرنیسم از جمله شهرک‌های مدرن در ایران، به ویژه از سال ۱۳۸۸ به بعد، که حکومت طبقه متوسط شهری را مقابل خود دید، بیشتر شده است.
در تیرماه ۱۳۹۱، محسن کاظمینی، فرمانده وقت سپاه محمد رسول‌الله تهران بزرگ، از «ترویج زندگی غربی و گسترش آن» در ایران، به‌ویژه در تهران، ابراز نگرانی کرده و از «عملیاتی شدن ۲۰ اقدام راهبردی سپاه پاسداران» در برابر این روند خبر داد.
کاظمینی گفت که در تهران برخی از مناطق با وجود جمعیت ۷۰ هزار نفر هیچ مسجدی ندارند و شهرک اکباتان با جمعیت ۱۷۳ هزار نفر تنها سه مسجد دارد، و آمار روحانی و امام جماعت در سطح شهر تهران نیز «جوابگوی جمعیت و مساجد نیست».
در سال ۱۳۹۲ مسئولان شهرداری منطقه پنج شهرداری تهران اعلام کردند که قصد دارند یک «فضای فرهنگی» در شهرک اکباتان بسازند، اما مدت زیادی نگذشت که به گفته اهالی، این پروژه به پروژه ساخت «دار‌القران» تبدیل شد.
همین مسئله نیز منجر به آغاز اعتراض‌ها و انتقاد گروهی از ساکنان فاز دو شهرک اکباتان شد، به طوری که معترضان سه‌شنبه هر هفته مقابل ساختمان مرکزی شهرداری تهران تجمع کرده و خواستار توقف ساخت و ساز‌ها و بازگرداندن زمین به شرایط اولیه خود می‌شدند.
مؤسسه مجتمع مسکونی بلوک‌های ١٧ و ١٩ فاز دو شهرک اکباتان نیز شکایتی از شهرداری منطقه پنج به دیوان عدالت اداری تسلیم کرد که سال ۹۴ منجر به توقف اجرای این پروژه شد.
بی‌توجهی به مسائل اصلی اکباتان
بی‌توجهی جمهوری اسلامی به مسائل اصلی ساکنان شهرک اکباتان از جمله امنیت این شهرک، روی دیگر سکه برخورد ایدئولوژیک حکومت با این شهرک بوده است.
سال ۱۳۹۱، هومن سیدی فیلمی با عنوان «سیزده» ساخت که در آن، به نوشته رسانه‌های ایران، تصویری «مخوف» از شهرک اکباتان نمایش داده می‌شود.
وبسایت خبرآنلاین درباره این فیلم نوشت در این فیلم «اکباتان به عنوان یک شخصیت در فیلم حضور دارد و نه صرفاً یک لوکیشن. مخوف بودن این محله با سوراخ‌سنبه‌های متعددش را در فصل کشتن موادفروش ۲۵۰ کیلویی و تلاش گروه برای سر به نیست کردنش می‌توان دید. جایی که چهار نفر جسدی ماموت‌وار را دنبال خود می‌کشند و یک نفر پیدا نمی‌شود بگوید «امرتان!» انگار ماموران نیروی انتظامی کاری مهم‌تر مثل نصب پرده کرکره دارند که حواسشان نیست زیر گوششان چه می‌گذرد.»
در آثار برخی دیگر از نویسندگان و هنرمندان ایرانی نیز شهرک اکباتان وجود دارد و نماد زندگی مدرن و در این اواخر، بحران‌های جامعه امروز ایران است.
مثلاً فیلم «منطقه پایانی» به کارگردانی مشترک بردیا یادگاری و احسان میرحسینی که داستانش در شهرک اکباتان تهران می‌گذرد، فضایی آخرالزمانی دارد و در آن معضلات امروز جامعه ایران را می‌توان مشاهده کرد.
علاوه بر نویسندگان و هنرمندان، روزنامه‌نگاران نیز در سال‌های اخیر به مشکلات شهرک اکباتان توجه کرده‌اند. به عنوان نمونه، روزنامه شهروند چاپ تهران در سال ۱۳۹۷، در گزارشی به بهانه ۵۰ سالگی اكباتان، انتقادهای برخی از ساکنان این شهرک را منتشر کرد.
یکی از این ساکنان به این روزنامه گفت: «از اكباتان تنها یک نام باقی مانده و بس. با بی‌تدبیری چیزهایی را به شهرک تحمیل كرده‌اند، تا جایی كه بعضی از شهركی‌ها تصمیم گرفته‌اند خانه‌هایشان را بفروشند. آن هم در شهركی كه شما یک بنگاه هم پیدا نمی‌كنید، چون تمام شهركی‌ها آمده بودند بمانند.»
همچنین در بهمن ۱۳۹۹، عباس آخوندی، وزیر پیشین راه و شهرسازی پس از بازدید از شهرک اکباتان و گفت‌وگو با ساکنان آن، در نامه‌ای به شهردار وقت تهران توصیه کرد که شهرداری، اکباتان را در قالب یک ناحیه شهری مستقل تعریف کند و اداره امور آن را به نمایندگان شهرک اکباتان که همان هیئت مدیره مرکزی این شهرک هستند واگذار کند و خود فقط «در حکم هماهنگ‌کننده» نقش ایفا کند.
در اردیبهشت ۱۴۰۰، ماجرای قتل فجیع بابک خرمدین به دست والدینش در شهرک اکباتان تهران، به انتقادها درباره وضعیت نابسامان این شهرک افزود.
جمهوری اسلامی، حکومت بی‌هنر
جمهوری اسلامی بر خلاف دیگر دوره‌های تاریخی ایران دارای هیچ هویت و ویژگی از نظر هنر و معماری نیست و شاید بتوان آن را هنرستیز و معماری‌ستیزترین حکومت ایران دانست.
این حکومت نه تنها در بیش از چهل سال گذشته دشمنی خود را با معماری غربی و تاریخ و هنر ایران پیش از اسلام نشان داده، بلکه در زمینه آنچه «هنر اسلامی» می‌خواند نیز موفقیتی نداشته است.
در کل، به غیر از ساخت امام‌زاده‌ها، مرقدها و توسعه حرم‌ها، هیچ اثر ارزشمندی را نمی‌توان یادگار معماری این دوره دانست.
