سازمان عفو بین‌الملل گزارش جدیدی منتشر کرده است با عنوان سمت تاریک مهاجرت. این گزارش توجه می‌دهد به شرایط سخت و ناامن کاری کارگران مهاجری که در آستانه جام جهانی در پروژه‌های عمرانی به کار گرفته شدند.
این گزارش که بر اساس مصاحبه با کارگران، کارفرمایان و مقامات دولتی تهیه شده است، انواع سوء‌استفاده علیه کارگران مهاجر را مستند می‌کند: عدم پرداخت دستمزد، شرایط غیرانسانی کار، استانداردهای تکان‌دهنده مسکن.
به‌طور عمومی، سلامت و ایمنی کارگران، علی‌رغم پیشرفت فناوری و حتی قوانین دقیق و در بسیاری مواقع بازدارنده، همچنان آماری قابل توجه از مرگ و نقص عضو در حین کار را نشان می‌دهد.
اعداد گزارش می‌دهند
معاون وزیر کار ایران سال گذشته اعلام کرد «سالانه ۱۳هزار حادثه ناشی از کار در ایران رخ می‌دهد که ۷۰۰ تا ۸۰۰ مورد آن به فوت منجر می‌شود».
بنا به آمار سازمان جهانی کار تخمین زده می‌شود که هر روز ۶۳۰۰ نفر بر اثر حوادث ناشی از کار یا بیماری‌های شغلی جان خود را از دست می‌دهند و سالانه تقریباً دو میلیون و سیصد هزار نفر در دنیا بر اثر حوادث کار جان خود را از دست می‌دهند.
همچنین سالانه ۳۱۷ میلیون حادثه در محل کار رخ می‌دهد که بسیاری از آن‌ها به غیبت‌های طولانی‌مدت از کار به دلیل بیماری منجر می‌شوند. هزینه‌های انسانی این فجایع روزانه بسیار زیاد است و بار اقتصادی ناشی از شیوه‌های ایمنی ضعیف در محل کار نیز حدود چهار درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی در هر سال برآورد می‌شود.
سازمان جهانی کار در زمینه بهداشت و ایمنی در کار اعلام کرده است که ضروری می‌داند از طریق فعالیت‌های اطلاع‌رسانی و کمکی برای همه زنان و مردان کارگر، آگاهی را در سراسر جهان نسبت به پیامدهای حوادث، صدمات و بیماری‌های شغلی در محیط کار توسعه و افزایش یابد. سازمان بین‌المللی کار بیش از چهل کنوانسیون و توصیه به طور خاص در موضوع بهداشت و ایمنی در کار تصویب کرده است و بیش از چهل آیین‌نامه رفتاری دارد.
آمار مرگ‌ومیر ناشی از حادثه در کار در کشورهایی که اصناف و سندیکاهای کارگری مستقل و فعال و قانون حمایتگر ندارند، به‌سرعت افزایش می‌یابد. همین‌طور حوادث در کارگاه‌های کوچک کمتر گزارش و کنترل می‌شود. آمار اغلب بر اساس اطلاعاتی است شامل افراد مشمول قانون کار و به این دلیل افرادی که بدون قرارداد روشنی کار می‌کنند ( و کم نیستند) مشمول آمار حوادث، مرگ ناشی از حوادث و... نمی‌شوند.
بنا به گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار در ایران، مهم‌ترین عامل حادثه در سال ۱۳۹۹ «سقوط کردن و لغزیدن» با ۳۶ درصد و گیر کردن داخل یا بین اشیا و ماشین با حدود ۲۱ درصد بوده است. ( نمودار۱)
بنا به آمار همین نهاد، استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی بالاترین تعداد آسیب‌های شغلی و استان‌های خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان کمترین تعداد را به خود اختصاص داده اند.( نمودار۲)
اما اگر این آمار را در کنار نقشه پراکندگی کارگاه‌های صنعتی (تصویر۳) قرار دهیم، خواهیم دید که در استان‌های با آمار کمتر حوادث، عملاً کارگاه‌های صنعتی چندانی فعال نیست. در واقع کم بودن آمار حوادث به‌علت فعال نبودن حوزه صنعت در این استان‌هاست.
متغیرهای اقلیمی که به شمار نمی‌آیند
در سال ۲۰۱۲ کمیسیون اتحادیه اروپا برآورد کرد که خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی و اجتماعی ناشی از عدم انطباق با تغییرات اقلیمی حدود صد میلیارد یورو بوده است. در سال ۲۰۲۰ این عدد به ۲۵۰ میلیارد یورو رسید و پیش‌بینی می‌شود این آمار تا سال ۲۰۵۰ به ۱۰ برابر هم برسد. اما عدم سرمایه‌گذاری مناسب برای سازگاری با تغییر اقلیم در اتحادیه اروپا (به‌عنوان مثالی که سازمان جهانی کار اطلاعات آماری آن را منتشر کرده) باعث از بین رفتن مشاغل زیادی شده است. حتی با وجود سندیکاهای کارگری فعال، تا به امروز مطالعات و تحقیقات کمی در مورد تأثیر تغییرات اقلیمی بر اشتغال در اتحادیه اروپا انجام شده است.
در سال ۲۰۱۴ تخمین زده شد که ۲۴۰ هزار شغل تا سال ۲۰۲۰ از بین می‌رود و بالقوه ۴۱۰ هزار شغل تا سال ۲۰۵۰ در صورت عدم اتخاذ تدابیر مناسب با انطباق و سازگاری با تغییر اقلیم از بین خواهد رفت ( نمودار۴) . این از دست دادن شغل (شکل ۵) با اثرات منفی تغییرات آب‌وهوایی بر بخش‌های اقتصادی که بیشترین تأثیر را دارند و نیز با پیامدهای آن بر کل اقتصاد مرتبط است.
نکته مهم دیگر در پیوند با تغییر اقلیم، کاهش بهره‌وری نیروی کار به دلیل افزایش خطرات طبیعی مانند امواج گرما یا خشکسالی است.
تغییرات اقلیمی می‌تواند عواقب جدی بر سلامت ما داشته باشد. تأثیر بر سلامتی کارگران اغلب به صورت اولیه، ثانویه یا ثالث، بسته به مسیری که به‌واسطه آن رخ می‌دهد، توصیف می‌شود.
در مورد شرایط اولیه، یعنی خطرات ناشی از گرما و گرمای بیش از حد یا خطر آسیب در شرایط جوی شدید، آمار نشان می‌دهد که کار کردن در گرما می‌تواند حتی خطر سقوط را هم افزایش دهد. همین‌طور قرار گرفتن در معرض گرما می‌تواند منجر به عوارض بسیاری شود. بسیاری از بیماری‌های مزمن با افزایش دما و رطوبت بالا در برابر سموم و مواد شیمیایی و آلاینده بسیار آسیب‌پذیرتر می‌شود.
درمورد شرایط ثانویه اما می‌توان گفت تغییرات اقلیمی به‌وضوح باعث افزایش بیماری‌هایی می‌شود که ناقلین آن حشرات و حیوانات هستند. این موضوع به‌وضوح زندگی کارگران و کشاورزانی را که مجبور به کار در فضای باز هستند، تحت تأثیر قرار می‌دهد. نمونه‌های افزایش انواع آلرژی‌ها نیز از اثرات غیرمستقیم تاثیرات تغییر اقلیم است.
اما اثرات ثالث این تغییرات هم بسیار مهم است. تغییرات اقلیمی بر حوزه اقتصاد و سیاست و تنش‌های اجتماعی مؤثر است و همه این عوامل می‌تواند مشاغل مختلف را تحت‌الشعاع قرار دهد.
تغییر شرایط کار با متغیرهای اقلیمی
به‌طور کلی افراد در یک حوزه دمایی بهترین عملکرد را دارند, بین ۱۶ تا ۲۴درجه سانتی‌گراد، البته بسته به نوع کار.درجه حرارت بالاتر بهره‌وری کارگران را کاهش می‌دهد و خطر خستگی را که ممکن است بالقوه باعث کاهش هوشیاری شود، افزایش می‌دهد.
این به نوبه خود می‌تواند باعث افزایش انواع مختلف حوادث در محل کار شود، مانند خطر زمین خوردن، ضربه یا سایر اختلالات حرکتی، سقوط از مکان‌های مرتفع، خطرات مربوط به سقوط اشیا، کندی در کنترل جابه‌جایی مکانیکی، خطرات جاده در مأموریت، خطرات مربوط به گردش داخلی وسایل نقلیه و جز این‌ها. اما عوامل خارجی ریسک این خطرات را می‌تواند افزایش دهد. رطوبت بالا، فشار کم هوا، لباس‌های محافظی که از تعرق جلوگیری می‌کنند و موارد دیگر.
آن‌چه در این شرایط ضروری است، توجه به حقوق اولیۀ کارگران است. تغییر ساعات کاری، تجهیز کارگاه‌ها، تدارک و تهیه پوشاک مناسب برای کارگران و تغییر قراردادها متناسب با افزایش خطر و ریسک، تنها نمونه‌هایی از این تطبیق و سازگاری قوانین با شرایط تازه دشوار کار تحمیلی است.
در یک نمونه سازمان سندیکاهای کارگری ایتالیا گزارش داده است که نمونه‌های احتمالی تحت خطر بیشتر با متغیرهای آب‌وهوایی کسانی هستند که در معرض دمای بالا در کارگاه‌های ساختمانی کار می‌کنند، کار آسفالت جاده، کارگران درگیر در عایق‌کاری سقف، هنگام ریختن بتن یا نصب داربست، رانندگان اتوبوس و خودروهای سنگین نیز از جمله بخش‌هایی هستند که در معرض استرس حرارتی قرار دارند.
اما در ایران علاوه بر این دلایل حادثه‌آفرین باید توجه ویژه داشت به صنایع نفت و پتروشیمی؛ هم‌چنان‌که گزارش‌های متعددی ثبت شده است از مرگ کارگران شهرداری و کارگرانی در مجموعه نفت و پتروشیمی به‌علت گرمای زیاد.
همین‌طور همه این متغیرها می‌تواند بر سلامت کشاورزان تاثیر بگذارد که آمار قابل‌توجهی از کارگران را تشکیل می‌دهند.
بنا به اطلاعات منتشرشده توسط سازمان آمار ایران تعداد کشاورزان در ایران، در ۱۰ سال اخیر ۶ درصد کاهش یافته است. کشاورزان و دامداران اغلب در گروه‌های دسته‌بندی حوادث کار چندان به شمار نمی‌آیند اما با دخالت دادن متغیرهای در پیوند با تغییر اقلیم، آن‌ها جزو نخستین گروه آسیب‌پذیر خواهند بود.
آمار منتشرشده توسط سازمان سندیکاهای کارگری اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که با فاکتورهای تازه مؤثر بر افزایش حوادث و آسیب در محل کار (تحت تأثیر تغییر اقلیم) ۸۰ درصد آسیب‌دیدگان کشاورزان خواهند بود.
مجموعه این تغییرات نشان می‌دهد نه تنها برای حفظ امنیت و سلامت کارگران نیاز به تغییر قوانین است بلکه ضروری است متغیرهای آسیب‌رسان و حادثه‌ساز نیز به‌روزرسانی شود. خلأ مهم دیگر در مجموعه قوانین ایران گروه‌های کاری هستند که از اساس در نظر گرفته نشده‌اند. گروه‌های متفاوت بسیاری مانند کشاورزان و رانندگان، چون بیرون از محدوده صنایع مشغول‌اند، در قوانین مربوط به امنیت محیط کار کمتر لحاظ می‌شوند و باید در آمار و تغییر قوانین در نظر گرفته شوند.
اما پرسشی اساسی باقی می‌ماند؛ در سایه نبود اصناف و سندیکاهای کارگری متشکل و مستقل برای همه گروه‌های کاری و عدم نظارت و توجه به قراردادهای امن کاری و درحالی‌که هنوز کارگران بسیاری برای دسترسی به کفش و کلاه و دستکش برای کارگران ثروتمندترین مجموعه صنایع ایران مانند نفت و فولاد و پتروشیمی در حال تلاش و مطالبه‌گری هستند و حتی به زندان محکوم می‌شوند، چه زمانی به تغییر و تکمیل مجموعه قوانینی حفاظت‌گر با توجه به تأثیرات تغییر اقلیم خواهند رسید.
