سفر اخیر وزیر خارجه آلمان به ترکیه، بر اساس تحلیل ناظران و حتی اظهارات مقام‌های سیاسی دو کشور، «نشانه مثبت» دیگری در بهبود روابط میان آنکارا و اتحادیه اروپا ارزیابی شده است.
خود آقای هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، روز دوشنبه ۲۹ دی در کنفرانس خبری مشترک در آنکارا با مولود چاووش اوغلو، همتای ترک خود، بر این «نشانه‌های مثبت» تأکید و آن را دلیل سفر خود اعلام کرد.
چرا ترکیه در یک ماه اخیر، دست‌کم در ظاهر و اظهارنظرهای رسمی، چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای در سیاست‌های خود نسبت به غرب و به‌ویژه اتحادیه اروپا داشته است؟
«نشانه‌های مثبت» در هر دو طرف
از نظر وزیر خارجه آلمان ضرورت دارد که اتحادیه اروپا آنکارا را در اقداماتش برای احیای روابط با این اتحادیه «همراهی کند». او گفت: «سال گذشته کشتی‌های جنگی برخی کشورهای متحد در مدیترانه شرقی مقابل هم قرار گرفتند. ما نمی‌خواهیم دیگر چنین چیزی را تجربه کنیم. به همین دلیلِ مهم است که باید این پیشرفت‌ها و این نشانه‌های مثبت [از جانب ترکیه] را همراهی کنیم.»
بیشتر در این باره: اردوغان: امیدواریم برگی جدید در روابط خود با آمریکا و اتحادیه اروپا باز کنیموزیر خارجه ترکیه نیز در این کنفرانس خبری با اشاره به این‌که روابط این کشور با اتحادیه اروپا اخیراً «فضای مثبتی» پیدا کرده، گفت: «اگرچه نتایج اجلاس ماه دسامبر کاملاً رضایت‌بخش نبود اما در قبال علامت‌های مثبتی که دریافت کردیم، اقدامات مثبتی انجام دادیم.»
این اظهارات در حالی بیان شده که به‌تازگی ترکیه کشتی‌های اکتشافی خود را از مناطق مورد مناقشه با یونان و قبرس در مدیترانه شرقی خارج کرده و از آمادگی خود برای مذاکرات با آتن درباره اکتشاف انرژی در این مناطق خبر داده است. این مذاکرات قرار است تا چند روز دیگر آغاز شود.
اقدامات ترکیه برای اکتشاف منابع گاز در آب‌های مدیترانه شرقی تا ماه‌ها به تنش‌ها میان این کشور و اتحادیه اروپا دامن زد و کار به جایی رسید که تهدیدهای مکرر اتحادیه اروپا در زمینه تحریم ترکیه تا همین یک ماه پیش ادامه داشت و به‌مرور جدی‌تر می‌شد.
اما اکنون، آن‌طور که وزیر خارجه ترکیه اعلام کرده، آنکارا و برلین «بر سر احیای سازوکار گفتمان دوجانبه» توافق کردند و قرار است «جلسات کمیته مشارکت اقتصادی و تجاری و سایر حوزه‌ها» در آینده نزدیک برگزار شود.
کنفرانس خبری وزیران خارجه ترکیه و آلمان، آنکارا، ۱۸ ژانویه ۲۰۲۱
از نظر تجاری، رابطه با آلمان برای ترکیه بسیار با اهمیت است. به‌گفته چاووش اوغلو، حجم تجارت میان دو کشور حتی در میانه بحران شیوع کرونا «۳۸ میلیارد دلار» بوده و «آلمان در صدر کشورهای صادرات محصولات ترکیه و در رتبه دوم واردات محصولات خارجی به این کشور است».
آلمان علاوه بر این‌که قدرتمندترین اقتصاد را در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا دارد، در میانه بحرانی که به‌تازگی میان آنکارا و این اتحادیه درگرفته بود، ریاست دوره‌ای اتحادیه اروپا را در اختیار داشت که در ابتدای ماه ژانویه آن را به پرتغال واگذار کرد.
به‌جز گفت‌وگوهایی که اکنون میان ترکیه و آلمان آغاز شده، مقام‌های ترک از جمله رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در روزها و هفته‌های اخیر بارها از تمایل خود برای گفت‌وگو با سایر کشورهای اروپایی سخن گفته‌اند و به‌تازگی نیز رئیس‌جمهور و وزیر خارجه ترکیه دیدارهایی با سفرای ۲۷ کشور اتحادیه اروپا در آنکارا داشتند.
گشودن «صفحه جدید» با «نامه‌نگاری» اردوغان و مکرون
اردوغان کمتر از یک ماه پیش در پارلمان ترکیه گفت این کشور امیدوار است «صفحه جدید» در روابط خود با آمریکا و اتحادیه اروپا باز کند.
همچنین دو هفته پیش، وزیر امور خارجه ترکیه در سفر به پرتغال، کشوری که ریاست دوره‌ای اتحادیه اروپا را از ابتدای سال میلادی جدید به مدت شش ماه برعهده دارد، اعلام کرد آنکارا آماده عادی‌سازی روابط با فرانسه است و در این زمینه «نقشهٔ راهی» نیز تهیه شده است.
این اظهارات در حالی بیان شده که طی ماه‌های اخیر آنکارا تقریباً پرتنش‌ترین روابط را با پاریس داشته است. اگر تنش‌های ترکیه با یونان و آلمان بر سر مسائل پناهجویان و انرژی بسیار چشمگیر است، به تنش‌ها میان آنکارا و پاریس باید دست‌کم بحران‌های جنگ داخلی سوریه، مناقشه قره‌باغ، اسلامگرایی در فرانسه، نزاع دو قدرت شرق و غرب لیبی و همچنین مسئله تاریخی کشتار ارامنه را هم اضافه کرد.
با این حال، این ابراز تمایل به بهبود روابط از زبان چاووش اوغلو بلافاصله با استقبال ژان ایو لودریان، همتای فرانسوی او، مواجه شد. او گفت: «چنانچه آنکارا خواهان از سرگیری روابطی سازنده با اتحادیه اروپا باشد، باید مواضعش را در قبال تعدادی از موضوعات تبیین کند.»
در ماه‌های اخیر اردوغان با شدیدترین لحن درباره امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، سخن گفته بود و حتی «سلامت روانی» او را زیر سؤال برده بود. اردوغان حتی ماه گذشته مکرون را «مشکلی برای فرانسه» توصیف کرد که این کشور باید از دست او «خلاص شود». اما تغییر لحن مقام‌های ترکیه موجب شد که مکرون با اردوغان مکاتبه و بر رابطه‌ای دوستانه‌تر تأکید کند.
جمعه گذشته چندین روزنامهٔ چاپ ترکیه به نقل از وزیر خارجه این کشور خبر دادند که اردوغان برای مکرون نامه نوشته و سال نو میلادی را به او تبریک گفته و نسبت به وقوع چندین حمله تروریستی که در سال گذشته میلادی در فرانسه روی داد ابراز تأسف کرده است.
بر اساس این گزارش‌ها، چاووش اوغلوو گفت: «این هفته پاسخ مکرون را دریافت کردیم (...) یک نامه بسیار مثبتی است که در آن او برای گفت‌وگو با رئیس‌جمهورمان ابراز تمایل کرده است.»
بعداً رسانه‌های فرانسوی اصل نامه مکرون را منتشر کردند که در آن رئیس‌جمهور فرانسه همتای ترک خود را به زبان ترکی خطاب کرده بود: «دیرلی طیب» (Değerli Tayyip) به معنی «طیب عزیز». در این نامه‌نگاری قرار شد که دو رئیس‌جمهور در ابتدا با یکدیگر به صورت ویدئوکنفرانس و بعداً هم احتمالاً حضوری گفت‌وگو کنند.
اما ابراز تمایل ترکیه برای بهبود روابط بین‌المللی این کشور فقط به کشورهای اروپایی ختم نمی‌شود. در حالی که مناسبات ترکیه و اسرائیل، دو متحد پیشین، در سال‌های اخیر سرد و در مقاطعی تیره شده، به‌تازگی اردوغان اعلام کرده که کشورش مایل است روابط بهتری با اسرائیل داشته باشد. همچنین چاووش اوغلو به‌تازگی از آمادگی ترکیه برای بهبود روابط با مصر و امارات متحده عربی سخن گفته است.
ترکیه در سال‌های اخیر، به غیر از قطر، روابط چندان خوبی با کشورهای عربی منطقه نداشته است. در حالی که ترکیه نسبت به قتل‌های سیاسی ایران در خاک خود واکنش نشان نمی‌دهد، اما قتل جمال قاشقجی، روزنامه‌نگار سعودی، در کنسولگری عربستان سعودی در استانبول، روابط ریاض-آنکارا را بسیار پرتنش کرد.
عوامل چرخش در سیاست خارجی ترکیه
اما چرا ترکیه در یک ماه اخیر، دست‌کم در ظاهر و اظهارنظرهای رسمی، چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای در سیاست‌های خود نسبت به غرب و به‌ویژه اتحادیه اروپا داشته است؟
بسیاری از تحلیلگران دو عامل داخلی و خارجی را در این زمینه مؤثر می‌دانند: یکی وضعیت بغرنج اقتصادی ترکیه و دیگری تغییر دولت در آمریکا.
ترکیه که در تبریک به جو بایدن برای پیروزی‌اش در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا تأخیر داشت، با قطعی شدن پیروزی بایدن و تأیید نتیجه انتخابات توسط نهادهای نظارتی آمریکا، کم‌کم پذیرفت که دوره‌ای نسبتاً دشوارتر برای این کشور در روابطش با واشینگتن آغاز خواهد شد؛ دشوارتر از این نظر که پیش‌بینی می‌شود جو بایدن برخلاف دونالد ترامپ دست اردوغان را در پرونده‌هایی مثل پرونده بحران سوریه، بحران لیبی یا حتی بحران قره‌باغ چندان باز نگذارد.
تحلیلگران و حتی دیپلمات‌های غربی به‌خوبی می‌دانند که اگر ترکیه زبان خود را در برابر غرب نرم‌تر کرده به این دلیل است که این کشور نمی‌تواند همزمان هم با اروپا و هم با آمریکا در تنش باشد، به‌ویژه وقتی اقتصادش این‌چنین شکننده است.
وابستگی اقتصادی آنکارا به اتحادیه اروپا بسیار زیاد است. بر اساس آمارهای رسمی، در فاصله سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۸ دوسومِ سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ترکیه توسط شرکت‌هایی از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا صورت گرفته است. اما تنش‌هایی که دولت اردوغان طی دو سال اخیر به راه انداخت، نه تنها بر این سرمایه‌گذاری‌ها سایه افکند بلکه ارزش پول ملی ترکیه را هم به‌شدت کاهش داد و یک‌پنجم از ارزش لیر ترک را در برابر دلار آمریکا کم کرد.
وضعیت اقتصادی در ترکیه به حدی ناگوار شد که در نوامبر گذشته اردوغان سرانجام داماد خود را از سمت وزارت اقتصاد کنار گذاشت.
در این شرایط، ترکیه حتی نتوانست در ماجرای جنجالی که در ایران بر سر شعرخوانی اردوغان در باکو به وجود آمد، مناسبات اقتصادی خود با جمهوری اسلامی را به خطر بیندازد و صرفاً به هشدارهای سیاسی با انتشار تصاویر ربودن یک مخالف جمهوری اسلامی در ترکیه اکتفا کرد.
به نظر می‌رسد که اردوغان برای نجات اقتصاد خود به سوی هر کشوری که با آن دچار اختلاف است، دست دوستی و همکاری دراز می‌کند.
همچنین به غیر از مسائل اقتصادی، برخی تحلیلگران عامل داخلی دیگری را نیز برای تحولات اخیر در سیاست خارجی آنکارا برمی‌شمرند و آن افول محبوبیت حزب اردوغان و همچنین متحدان ملی‌گرای او در جامعه ترکیه است. شیوع ویروس کرونا و انتقادهایی که به‌ویژه در مورد مدیریت بحران این شیوع، از جمله مدیریت کارزار واکسیناسیون کرونا به وجود آمده، در کاهش محبوبیت داخلی اردوغان مؤثر بوده است.
بدبینی‌هایی که باقی خواهد ماند
ترکیه از نظر اتحادیه اروپا موقعیتی بسیار استراتژیک دارد و می‌تواند نقش مهمی در بحران پناهجویان ایفا کند. به همین دلیل برای کشورهای اروپایی بسیار مهم است که ترکیه گام‌هایی را به سوی بهبود روابط بردارد.
اما در زمینه اقدامات عملی ترکیه در آینده هنوز تردیدهایی وجود دارد، به‌ویژه در مورد مطالباتی که کشورهای غربی و دولت آینده آمریکا در زمینه رعایت حقوق بشر خواهند داشت.
ترکیه در هفته‌های اخیر احکام سنگینی را علیه برخی چهره‌های مخالف صادر کرده و با درخواست‌ها برای آزادی زندانیان سیاسی نیز مخالفت کرده است. همچنین لحن بسیار تند و گاه توهین‌آمیز اردوغان در ماه‌های اخیر بدبینی‌هایی به وجود آورد و نشان داد که حکومت کنونی ترکیه تا چه میزان می‌تواند در شکستن حریم‌های دیپلماتیک پیش برود.
بیشتر در این باره:
پیامدهای احتمالی تحریم‌های آمریکا علیه ترکیهاردوغان: خواستار مناسبات بهتری با اسرائیل هستیم، اما مسئله فلسطین خط قرمز است پارلمان ترکیه مجوز حضور ارتش این کشور در لیبی را تمدید کرداردوغان: امیدواریم برگی جدید در روابط خود با آمریکا و اتحادیه اروپا باز کنیم