پس از ماه‌ها برنامه‌ریزی، سرانجام در بامداد پنجم اسفند ۱۴۰۰ برابر با ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، نیروهای مسلح روسیه تهاجم گسترده به اوکراین را آغاز کردند.
یکی از اهداف مهم مرحله نخست این تهاجم که از ساعت چهار و سی دقیقه صبح آغاز شد و تا طلوع آفتاب ادامه یافت، انهدام زیرساخت‌ها و پایگاه‌های مهم نظامی ارتش اوکراین از جمله پایگاه‌های هوایی، سایت‌های راداری و پدافندی بود.
بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۳۴ به پرواز درآمده از پایگاه شاتالوو مسلح به موشک‌های ضدتشعشع مأموریت انهدام سایت‌های پدافند موشکی و راداری در شمال اوکراین و به‌خصوص اطراف خارکیف و کی‌یف را بر عهده داشتند؛ امری که به علت فقدان اطلاعات کافی در پی ناتوانی در اجرای مأموریت‌های شناسایی قبلی، در اجرای دقیق آن شکست خوردند.
پیامدهای حمله روسیه اوکراین بلایی که تحریم‌ها بر سر صنعت هوایی روسیه میآورداگرچه عمده سامانه‌های راداری مربوط به سایت‌های پدافند موشکی برد بلند اِس-۳۰۰پی‌اِس و پی‌تی نیروی هوایی اوکراین در روزهای نخست جنگ چه با استفاده از موشک‌های ضد تشعشع و چه با کروز منهدم شد، اما نیروی هوایی روسیه از انهدام سامانه‌های پدافندی میان‌برد تاکتیکی و متحرک نیروی زمینی و هوایی اوکراین عاجز مانده و در نتیجه تعداد قابل توجهی از هواپیماهای جنگنده خود را به علت برخورد موشک‌های زمین به هوای آن‌ها از دست داده است.
علاوه بر سامانه‌های پدافندی میان‌برد تاکتیکی بوک ام۱ نیروی هوایی اوکراین، سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد اوزا و تور-اِم در کنار موشک‌های دوش‌پرتاب ایگلا و استینگر از مهم‌ترین تهدیدات برای هواپیماها و هلیکوپترهای نیروی هوایی روسیه بر فراز اوکراین هستند.
در نتیجه، تا زمان تدوین این گزارش در بعدازظهر ۱۵ اسفند ۱۴۰۰، نیروی هوایی و زمینی اوکراین موفق شده‌اند ۹ هواپیمای جنگنده و ۱۰ هلیکوپتر نیروی هوایی روسیه را ساقط کنند. سامانه‌های تور نیروی زمینی اوکراین همچنین ده‌ها موشک کروز کالیبر و موشک‌های ضد تشعشع خا-۳۱پی روسی را منهدم کرده‌اند.
شلیک موشک زمین به هوای کوتاه‌برد تور اِم نیروی زمینی اوکراین
از سامانه‌های پدافندی نیروهای مسلح اوکراین چه می‌دانیم؟
نیروی پدافند هوایی اوکراین در سال ۱۳۷۰ تعداد ۴۳ گردان پدافند موشکی مجهز به سامانه‌های پدافند موشکی برد بلند اِس-۳۰۰پی‌تی و پی‌اِس و تعداد شش گردان مجهز به سامانه‌های پدافند ضد موشک بالیستیک اِس ۳۰۰وی به همراه ۳۵ گردان مجهز به سامانه‌های پدافند موشکی اِس-۲۰۰ را که در آستانه بازنشستگی بودند، به ارث برد.
علاوه بر آن‌ها ۲۹ گردان مجهز به سامانه پدافندی میان‌برد اِس-۱۲۵ و ۳۷ گردان دیگر مجهز به سامانه‌های اِس-۷۵ در شرف بازنشستگی و ۲۷ گردان مجهز به سامانه‌های پدافندی کروگ (Krug) بود که چهار گردانِ آن‌ها تازه به سامانه‌های پدافندی پیشرفته بوک اِم ۱ مجهز شده بودند. علاوه بر آن‌ها، ۱۹ گردان دیگر مجهز به سامانه‌های بوک نیز موجود بود.
نیروی زمینی ارتش اکراین نیز ۲۴ آتشبار موشکی کوتاه‌برد تور، ۱۵۰ سامانه موشکی اوزا ، ۱۶۰ سامانه موشکی استرلا-۱۰ و یکصد سامانه پدافند موشکی مجهز به تیربار ضد هوایی تانگوسکا را از نیروی زمینی ارتش سرخ به ارث برد.
تصاویر لاشه سه فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۳۴ نیروی هوایی روسیه ساقطشده توسط اوکراین
سال‌ها بی‌توجهی مقامات دولت اوکراین از یک سو، بودجه محدود دفاعی و از سوی دیگر فروش شماری از این سامانه‌ها به کشورهای خارجی چون گرجستان باعث کاهش تعداد سامانه‌های پدافندی فعال اوکراین در خدمت گردان‌ها و تیپ‌های ضد هوایی شد؛ گردان‌هایی که با ادغام نیروی هوایی و نیروی دفاع هوایی، حال جزئی از نیروی هوایی اوکراین بودند.
در سال ۱۳۹۳ پیش از آغاز جنگ در منطقه دونباس در شرق اوکراین، هنگ ۱۷۴ موشک ضد هوایی نیروی هوایی اوکراین پنج گردان مجهز به سامانه‌های اس-۳۰۰پی اِس و هنگ ۵۵ موشک ضد هوایی مجهز به سه گردان سامانه میان‌برد بوک ام۱ در شبه جزیره کریمه مستقر داشت. این سامانه‌ها به دنبال اشغال این منطقه توسط روسیه به‌دست نیروهای نظامی روس افتاد و توقیف شد.
با شروع جنگ، وزارت دفاع اوکراین به‌منظور رفع خلأ ناشی از فقدان سامانه‌های پدافندی از دست‌رفته در کریمه و همچنین جهت افزایش توان دفاعی نیروی پدافند دفاعی این کشور تصمیم به اختصاص بودجه جهت بازسازی و به خدمت بازگرداندن بسیاری از سامانه‌های پدافندی قدیمی گرفت که در انبار قرار داشتند. از این میان می‌توان به سامانه‌های کوتاه‌برد تور-اِم و سامانه‌های میان‌برد اِس-۱۲۵ و برد بلند اِس-۲۰۰ و از همه مهم‌تر سامانه پدافند ضد موشکی اِس-۳۰۰وی اشاره کرد که تحت بازسازی قرار گرفته و سرانجام به تدریج و در یک پروسه زمانی هفت ساله به نیروی هوایی اوکراین و همچنین نیروی زمینی آن (سامانه‌های تور ام) تحویل داده شدند.
پیش از آغاز جنگ کنونی، نیروی هوایی اوکراین در مجموع یازده الی سیزده گردان اس-۳۰۰پی تی، ۱۳ الی ۱۶ گردان اس-۳۰۰پی اِس، یک یا دو گردان اِس-۳۰۰وی و ۱۰ گردان سامانه برد متوسط بوک-اِم۱ به طور عملیاتی در اختیار داشت. علاوه بر این‌ها ۹ گردان اِس-۳۰۰پی تی، دوازده گردان اِس-۲۰۰ و بیست گردان سامانه میان‌برد اِس-۱۲۵ در انبار داشت.
هر گردان اس-۳۰۰پی حداکثر دوازده پرتابگر چهارتایی موشک دارد که البته در اوکراین این تعداد به شش الی هشت پرتابگر کاهش یافته است. علاوه بر پرتابگر، هر گردان یک مرکز هدایت و کنترل، یک رادار شناسایی و کشف هدف و یک رادار درگیری با هدف در اختیار دارد. در سامانه بوک-اِم۱، هر گردان شش پرتابگر چهارتایی موشک به همراه یک مرکز هدایت و کنترل و یک رادار هشدار زودهنگام وجود دارد.
شکارهای سامانه‌های پدافندی نیروی هوایی اوکراین
همه‌چیز در صبح روز پنجم اسفند ۱۴۰۰ آغاز شد، زمانی که گروهی از هلیکوپترهای چندمنظوره ترابری نیروی هوایی روسیه از نوع میل می-۸ و اِم‌تی وی-۵ حامل ده‌ها تن از نیروهای هوابرد ارتش روسیه در حالی که توسط هلیکوپترهای تهاجمی کاموف ۵۲ و میل می-۲۴پی نیروی هوایی روسیه اسکورت می‌شدند، به فرودگاه گوستومل، مقر شرکت هواپیمایی آنتونف ایرلاینز، منتقل شدند.
تنها دقایقی پس از آن، جنگنده‌های میگ-۲۹ تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین از پایگاه هوایی واسیلکوف در حومه کی‌یف به طور اضطراری به پرواز درآمدند تا به نبرد با هلیکوپترهای روسی بپردازند.
خلبان یکی از این جنگنده‌ها موفق شد با تیر موشک‌های آر-۷۳ هدایت حرارتی دست‌کم یکی از هلیکوپترهای متخاصم را ساقط کند. نیروهای ارتش اوکراین نیز در مجاورت سد رودخانه دنیپر با شلیک پی در پی موشک‌های دوش‌پرتاب ایگلا موفق شدند یک فروند از هلیکوپترها را ساقط کنند و به یک فروند کاموف-۵۲ آسیب بزنند،؛ هلیکوپتری که خدمه‌اش مجبور به فرود اضطراری در شمال کی‌یف شد. در ساعات پایانی همان روز نخست نیز یک فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ نیروی هوایی روسیه در حال پرواز در شمال کی‌یف توسط سامانه‌های پدافند موشکی نیروی هوایی اوکراین ساقط شد.
تصاویر لاشه چهار فروند سوخو-۲۵ نیروی هوایی روسیه ساقطشده توسط نیروی هوایی و زمینی اوکراین
در بامداد روز ششم اسفند، نیروهای روسی بار دیگر دست به حمله موشکی به پایگاه هوایی واسیلکوف در حومه کی‌یف و همچنین پایگاه هوایی اوزِرنوی (Ozernoye) زدند؛ دو پایگاهی که به ترتیب جنگنده رهگیرهای میگ-۲۹ و جنگنده‌های برتری هوایی سوخو-۲۷ در آن‌جا مستقر بودند و وظیفه محافظت از حریم هوایی مرکز و شمال اوکراین و به خصوص شهر کی‌یف را بر عهده داشتند. حمله موشکی به واسیلکوف، یک انبار مهمات، سوخت، یک خزش‌راه و محل پارک جنگنده را مورد هدف قرار داد ولی هیچ جنگنده‌ای آسیب ندید.
اما شرایط در اوزِرنوی متفاوت بود؛ یک فروند جنگنده سوخو-۲۷ در رمپ فرودگاه مورد اصابت موشک کروز قرار گرفت و منهدم شد. یک سوخو-۲۷ نیز در حین فرود به علت برخورد ارابه‌های فرود آن به سنگ‌های روی باند با ترکیدگی لاستیک مواجه و از باند خارج شد و به علت آسیب دیدگی از رده پروازی خارج گردید.
از نهم اسفند، نیروی هوایی روسیه مأمور شد در کنار حملات موشکی نیروی زمینی و دریایی این کشور مأموریت‌های بمباران و پشتیبانی نزدیک هوایی را انجام دهد. چند روز پس از آن در یازدهم اسفند، یکی از این جنگنده‌های سوخو-۲۵ توسط سامانه‌های پدافند هوایی ارتش اوکراین ساقط شد. یک روز بعد که به سیاه‌ترین روز نیروی هوایی روسیه در جنگ اخیر معروف است، این نیرو پنج فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ و سه فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۳۴ را بین روزهای دهم تا چهاردهم اسفند از دست داد.
تصویر لاشه یک فروند سوخو-۳۰اِس اِم روسیه در نزدیکی اودسا در روز ۱۴ اسفند ۱۴۰۰
علاوه بر ساقط شدن جنگنده‌های نیروی هوایی روسیه، نیروی هوایی اوکراین موفق شد در ۱۵ اسفند همچنین یک فروند هواپیمای جنگنده چندمنظوره سوخو-۳۰ اِس‌اِم متعلق به هنگ ۴۳ مستقل تهاجم هوایی دریایی از ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی روسیه را ساقط کند. این جنگنده در حدود ساعت سه و بیست دقیقه بامداد به وقت محلی مورد اصابت دو تیر موشک زمین به هوا در ارتفاع بالاتر از پنج هزار پا بر فراز غرب شهر اودِسا واقع شد. خلبان و افسرکاربر تسلیحات آن از این جنگنده به‌سلامت خارج شدند و سربازان اوکراینی آنان را اسیر گرفتند.
همان‌طور که در مقدمه ذکر شد، عمده هواپیماهای روسی ساقطشده در طول جنگ مورد اصابت موشک‌های زمین به هوای سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد چون بوک ام۱ قرار گرفتند، اما شرایط برای هلیکوپترهای ساقطشده متفاوت بود.
بر اساس تصاویر و فیلم‌های تهیه‌شده، هلیکوپترهای ساقطشده عمدتاً در ارتفاع بسیار پایین پرواز می‌کردند و به همین دلیل طعمه موشک‌های دوش‌پرتاب ایگلا ساخت روسیه و استینگر ساخت آمریکا شدند.
از نخستین روز جنگ تا به امروز، نیروی هوایی روسیه حداقل ده فروند هلیکوپتر را به علت برخورد موشک‌های هوا-به-هوا و سطح به هوای اوکراینی از دست داده است. از این میان می‌توان به دو فروند هلیکوپتر چندمنظوره میل می-۸ که در روزهای ۱۳ و ۱۴ مارس به ساقط شدند اشاره کرد. هلیکوپتر نخست جهت نجات خلبان یک سوخو-۲۵ ساقطشده از پایگاه خود به پرواز درآمده بود و در حین انجام این مأموریت ساقط شد.
علاوه بر هلیکوپترهای میل می-۸، چهار فروند هلیکوپتر تهاجمی سنگین میل می-۲۴پی، دو فروند نمونه ارتقایافته آن یعنی میل می-۳۵اِم و دو فروند هلیکوپتر تهاجمی کاموف-۵۲ نیز ساقط شده و یا به شدت آسیب دیدند.
تلفات سنگین نیروی هوایی روسیه در حمله به سامانه‌های پدافند موشکی نیروی هوایی اوکراین نشان‌دهنده شکست مرحله نخست عملیات اشغال اوکراین توسط این کشور بود. نیروی هوایی روسیه به علت ناتوانی در انهدام کامل شبکه راداری و پدافندی اوکراین تا به امروز دست‌کم یازده فروند هواپیمای جنگنده و بیش از ده فروند هلیکوپتر تهاجمی و یا هجومی را از دست داده است؛ تلفاتی ناشی از برخورد موشک‌های زمین به هوای شلیک‌شده توسط سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه و میان‌برد.
تلفات نیروی هوایی اوکراین
نیروی هوایی اوکراین نیز از ابتدای آغاز درگیری تا زمان تدوین این گزارش در بعدازظهر ۱۵ اسفند هفت فروند هواپیمای جنگنده عملیاتی خود را در طول این جنگ از دست داده است. از میان آن‌ها، دو فروند شامل یک فروند میگ-۲۹ و یک سوخو-۲۷ به علت برخورد موشک‌های بالیستیک شلیک‌شده توسط سامانه موشکی اسکندر-اِم نیروی زمینی روسیه در محل پایگاه هوایی خود در اوزِرنوی در بامداد ششم اسفند از دست رفته‌اند.
یک فروند جنگنده میگ-۲۹ نیز در حین رهگیری هلیکوپترهای نیروی هوایی روسیه در شمال کی‌یف در تاریخ پنجم اسفند ساقط شد و خلبان آن پیش از سقوط جنگنده‌اش از آن خروج اضطراری داشت.
دو فروند جنگنده سوخو-۲۷ دیگر نیز در حین گشت هوایی توسط سامانه‌های پدافندی ساقط شدند. فروند نخست به خلبانی سرهنگ الکساندر اکسانچِنکو در بامدد ششم اسفند ماه برفراز کی‌یف ساقط شد در حالی که فروند دیگر به خلبانی استِپان چوبانو چند روز بعد در جریان یک مأموریت گشت هوایی دیگر ساقط شد. رئیس‌جمهور اوکراین، ولودیمیر زلنسکی به آن‌ها مقام قهرمان ملی اوکراین عطا کرد.
صحنه‌ای از ساقط شدن یک فروند هلیکوپتر تهاجمی سنگین میل می-۳۵اِم روسیه با استفاده از موشک دوش‌پرتاب
در روز هشتم اسفند نیز دو فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ تیپ ۲۹۹ هوایی تاکتیکی به پرواز درآمده از پایگاه هوایی کولباکینو در حال بمباران یک ستون رزمی نیروی زمینی روسیه در نزدیکی شهر خرسون مورد اصابت موشک‌های زمین به هوا قرار گرفته و در مجاورت این ستون سقوط کرده و خلبانان‌شان کشته شدند.
ساقط شدن هم‌زمان این دو جنگنده به استفاده از نیروی هوایی اوکراین علیه نیروی زمینی روسیه در طول جنگ پایان داد. جنگنده‌های عملیاتی باقیمانده نیز جهت سالم باقی ماندن از گزند حملات موشکی روسیه به پایگاه‌هایشان به غرب و جنوب غرب اوکراین اعزام شدند.
همان‌طور که پرواز هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی و دریایی روسیه بر فراز بسیاری از مناطق اوکراین به علت وجود سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد تور و میان‌برد بوک ام نیروی زمینی و هوایی اوکراین پرخطر است، این مسئله برای جنگنده‌های نیروی هوایی اوکراین برفراز مناطقی که نیروهای پیاده و زمینی روسیه حضور دارند نیز صدق می‌کند.
نیروی زمینی روسیه از سامانه‌های پدافندی تانگوسکا، پانتسیر اِس۲ و تور اِم۱ و تور اِم۲ جهت محافظت از ستون‌های زرهی و پشتیبانی خود در برابر حملات هوایی استفاده می‌کند. به نظر می‌رسد طرفین درگیر به دلیل وجود چنین سامانه‌هایی در روزهای اخیر از انجام حملات هوایی به ستون‌های نظامی و زرهی یکدیگر خودداری کرده‌اند.