گروههای نیابتی جمهوری اسلامی ایران در عراق، همزمان با بالا گرفتن تنش‌ها در منطقه و شدت گرفتن جنگ میان اسرائیل و گروههای فلسطینی، تهدید کرده‌اند که در صورت ادامۀ بحران وارد عمل خواهند شد.
در همین حال طی هفته‌های گذشته پایگاههای محل حضور نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه هدف حملات راکتی و پهپادی قرار گرفته؛ حملاتی که تلفات جانی نداشته است. ارتش آمریکا نیز در واکنش برخی پایگاه‌ها را بمباران کرده است.
گروههای شبه‌نظامی تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران در عراق از تشکیل «اتاق عملیاتی» برای پشتیبانی از عملیات گروههای فلسطینی علیه اسرائیل خبر داده‌اند. گروهی که مسئولیت پرتاب راکت‌ها را بر عهده گرفت، نام خود را «وارثان» اعلام کرد؛ گروهی که مشخص نیست وجود خارجی داشته باشد.
هر از چند گاهی، بنا بر تحولات، گروهی در عراق اعلام موجودیت می‌کند و مسئولیت برخی عملیات‌ها را بر عهده می‌گیرد. این گروه‌ها عمدتاً از سوی گروههای نیابتی جمهوری اسلامی به‌طور موقت تشکیل می‌شوند و در حقیقت بخشی از گروههای نیابتی موجود هستند.
تشکیل گروههای نیابتی جمهوری اسلامی ایران در عراق
از زمان سرنگونی رژیم سابق عراق به رهبری صدام حسین در سال ۱۳۸۱ تا کنون، در دوره‌های مختلف گروههای متعددی در این کشور سر برآورده‌اند که عمدتاً شبه‌نظامی هستند یا بازوی شبه‌نظامی دارند؛ گروههایی که بسیاری از آن‌ها از حمایت جمهوری اسلامی ایران برخوردارند و به‌عنوان گروههای نیابتی تهران شناخته می‌شوند. به‌ویژه پس از اشغال بخش‌های وسیعی از شمال عراق و سوریه توسط گروه موسوم به داعش، شمار این گروه‌ها بیشتر شد؛ گروههایی که در دو کشور فعالیت کردند.
با فروکش کردن آتش نبردها شماری از این گروه‌ها منحل شدند یا در گروههای دیگر ادغام شدند. اما به هر ترتیب جمهوری اسلامی ایران همچنان حضور دارد و در تحولات کشورهای مختلف نقش ایفا می‌کند.
گروههای نیابتی جمهوری اسلامی در عراق
کتائب حزب‌الله عراق
این گروه سال ۲۰۰۷ در شهر العماره در جنوب عراق تأسیس شد. تشکیل کتائب حزب‌الله در حقیقت نتیجهٔ ائتلاف چند گروه شبه‌نظامی است که پس از سرنگونی حکومت صدام حسین به وجود آمدند. این گروه‌ها عبارت‌اند از: لشکر ابوالفضل العباس، گردان‌های کربلا، زید بن علی، علی اکبر و سجاد.
راهپیمایی گروه کتائب حزب‌الله در «روز قدس»، بغداد، ۲۰۱۸
کتائب حزب‌الله عراق خود را «سازمان جهادی اسلامی مقاوم» معرفی می‌کند و در وب‌سایت رسمی خود نوشته است که «ولایت فقیه» بهترین راه برای «حاکمیت اسلام در زمان غیبت» است، که اشاره به اعتقاد شیعیان به غیبت امام دوازدهم آنان دارد.
کتائب حزب‌الله عراق ارتباط تشیکلاتی مستقیم با حکومت ایران دارد و مأموریت خود را «به شکست کشاندن طرح آمریکایی-اسرائیلی در خاورمیانه» معرفی می‌کند. شبه‌نظامیان این گروه از نخستین افراد مسلحی بودند که در کنار نیروهای دولتی سوریه پس از آغاز اعتراضات سراسری سال ۲۰۱۱ در این کشور جنگیدند.
کتائب حزب‌الله عراق، برخلاف دیگر گروههای شبه‌نظامی شیعی، چارت سازمانی شناخته‌شده‌ای ندارد. دبیرکلی این گروه را «احمد محسن فرج الحمیداوی» بر عهده دارد؛ شخصیتی که تاکنون عکسی از او منتشر نشده است. ابومهدی المهندس که به همراه قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس سپاه پاسداران، در عملیات نیروهای آمریکایی کشته شد، از بنیانگذاران و فرماندهان کتائب حزب‌الله عراق بود.
کتائب حزب‌الله عراق بازوی سیاسی ندارد ولی بخشی از نیروهای ائتلاف حشد الشعبی است. این گروه مسئولیت ده‌ها حمله به پایگاههای نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه و همچنین پرتاب راکت به سفارت آمریکا در بغداد را بر عهده گرفته است. کتائب حزب‌الله عراق در فهرست گروههای تروریستی ایالات متحده آمریکا قرار دارد.
کتائب حزب‌الله همچنان مواضع خود را در مناطقی استان دیرالزور در شرق سوریه حفظ می‌کند و از این مواضع بارها پایگاههای محل حضور نیروهای آمریکایی در سوریه را هدف حملات راکتی و پهپادی قرار داده است.
جنبش النجبا
جنبش النجبا نقشی برجسته در کنار کتائب حزب‌الله عراق در جنگ سوریه ایفا کرد، به‌ویژه در نبردهای سال ۲۰۱۵ شهر حلب. این گروه نیز به نیروی قدس سپاه پاسداران وابسته است و از سوی جمهوری اسلامی ایران حمایت مالی و تسلیحاتی می‌شود.
جنبش النجبا ارتباطات نزدیکی با دیگر گروههای تحت حمایت جمهوری اسلامی دارد. بنیانگذار و رهبر این گروه «اکرم الکعبی»، یکی از فرماندهان برجسته نظامی سابق در «جیش المهدی» گروه شیعه وابسته به مقتدی صدر، است. کعبی پس از جدایی از جیش المهدی ابتدا به گروه «عصائب اهل حق» پیوست و پس از آن جنبش النجبا را تأسیس کرد.
اکرم الکعبی پس از جدایی از «جیش المهدی» ابتدا به گروه «عصائب اهل حق» پیوست و پس از آن «جنبش النجبا» را تأسیس کرد.
ایالات متحده آمریکا سال ۲۰۱۵ جنبش النجبا را در فهرست گروههای تروریستی قرار داد.
نوامبر سال ۲۰۱۵ اکرم الکعبی در مصاحبه‌ای تلویزیونی گفت که «از هر فرمانی که از سوی علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی صادر شود»، پیروی خواهد کرد حتی اگر این فرمان «سرنگونی دولت عراق یا مشارکت در جنگ خارجی» باشد.
ماه مارس ۲۰۱۷ خبرگزاری تسنیم نزدیک به سپاه پاسداران اعلام کرد که جنبش النجبا «به دنبال تشکیل گردان آزادسازی جولان» برای خارج کردن این منطقه از تصرف اسرائیل است.
عصائب اهل حق
گروه «عصائب اهل حق» که بنیانگذارش آن را «مقاومت اسلامی در عراق» می‌نامد، از دل جریان صدر زاده شد. بنیانگذار و رهبرانش از کادرهای جریان صدر بودند اما از آن جدا شدند و با هدف اعلام‌شدهٔ «مقاومت در برابر اشغالگری آمریکا» گروه خود را تأسیس کردند. آن‌ها مسئولیت تعداد زیادی از حملات علیه نیروهای آمریکایی در عراق را بر عهده گرفته‌اند.
«قیس الخزعلی» بنیانگذار و رهبر عصائب اهل حق است. او سال ۲۰۰۴ پس از آن‌که «جیش المهدی»، بازوی نظامی پیشین جریان صدر، توافق‌نامهٔ آتش‌بس با دولت موقت عراق و ارتش آمریکا را امضا کرد، از این گروه جدا شد و به جنگ علیه نیروهای آمریکایی ادامه داد.
قیس الخزعلی سال ۲۰۰۴ پس از آن‌که «جیش المهدی» توافق‌نامهٔ آتش‌بس با دولت موقت عراق و ارتش آمریکا را امضا کرد، از این گروه جدا شد و به جنگ علیه نیروهای آمریکایی ادامه داد.
نیمه‌های سال ۲۰۰۵ بود که توافقی برای آشتی میان گروه قیس الخزعلی و مقتدی صدر منعقد شد، اما کمتر از یک سال بعد نام «عصائب اهل حق» به‌عنوان گروهی مستقل از جیش المهدی مطرح شد. مقتدی صدر «جیش المهدی» را منحل و تشکیل «لشکر روز موعود» را اعلام کرد. او از «عصائب اهل حق» خواست تا به گروه جدید بپیوندند؛ خواسته‌ای که با پاسخ رد مواجه شد.
حوزهٔ فعالیت گروه عصائب اهل حق که از سوی جمهوری اسلامی پشتیبانی می‌شود، به‌مرور گسترش یافت و سوریه را نیز شامل شد. نیروهای این گروه در جنگ داخلی سوریه در حمایت از حکومت این کشور نیز شرکت کردند. گروه عصائب اهل حق نیز در فهرست گروههای تروریستی ایالات متحده قرار دارد.
سازمان بدر
سازمان بدر ریشهٔ بسیاری از گروههای شبه‌نظامی شیعی در عراق به شمار می‌آید و همچنان زیر نظر مستقیم سپاه پاسداران فعالیت می‌کند. این سازمان گروهی سیاسی، اجتماعی و نظامی است.
سازمان بدر سال‌های ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳ در ایران توسط سپاه پاسداران با عنوان شاخهٔ نظامی «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» تأسیس شد. اعضای این گروه را شهروندان عراقی مخالف حکومت صدام حسین که مقیم ایران بودند و همچنین بخشی از اسرای شیعی عراقی جنگ که جمهوری اسلامی آن‌ها را «تواب» نامیده بود، تشکیل می‌دادند. این گروه در جنگ هشت سالهٔ ایران و عراق در کنار نیروهای ایرانی علیه نیروهای ارتش عراق جنگید.
راهپیمایی گروهی از اعضای سازمان بدر در «روز قدس»، بغداد، ۲۰۱۴
در آن دوره ابومهدی المهندس نیز از فرماندهان سازمان بدر بود. اکنون هادی العامری، از فرماندهان اولیهٔ این گروه، دبیرکلی این سازمان را بر عهده دارد.
پس از سرنگونی نظام صدام حسین در سال ۲۰۰۳، گروه بدر با تبدیل شدن به سازمان، نام خود را «سازمان بدر برای سازندگی و توسعه» نهاد و در سال ۲۰۱۲ جدایی خود را از مجلس اسلامی عراق اعلام کرد و با ارائهٔ فهرست نامزدهای خود وارد رقابت‌های انتخابات پارلمانی آن سال شد.
سازمان بدر جزو ائتلاف نیروهای حشد الشعبی است و در جنگ داخلی سوریه نیز مجموعه‌ای از شبه‌نظامیان خود را برای دفاع از نظام حاکم بر این کشور تحت نام «شاخهٔ نظامی بدر در سوریه» یا «نیروهای شهید محمد باقر صدر» به سوریه فرستاد.
سرایا الخراسانی
سرایا الخراسانی سال ۱۹۹۵ در ایران توسط حمید تقوی از افسران سپاه پاسداران تأسیس شد. تقوی سال ۲۰۱۵ در جریان درگیری‌های منطقهٔ تکریت میان نیروهای حشد الشعبی و شبه‌نظامیان داعش کشته شد.
ریشهٔ این گروه به سال ۱۹۸۶ بازمی‌گردد. ابتدا گردانی کوچک با نام «گردان کرّار» وجود داشت که در جنگ ایران و عراق در کنار نیروهای ایرانی می‌جنگید. نظارت بر این گردان را شخصی به نام یاسین الموسوی، از دستیاران محمد باقر حکیم رئیس اسبق مجلس اعلای اسلامی عراق، بر عهده داشت. در سال ۱۹۹۵ اما این گردان توسعه یافت و توسط حمید تقوی «سرایا الخراسانی» نام گرفت.
بیلبوردی از عکس‌های حمید تقوی در بغداد، ۲۰۱۵
پس از سرنگونی حکومت صدام حسین در سال ۲۰۰۳ بخشی از این سازمان حزبی سیاسی با نام «طلیعة الخراسانی» تشکیل داد و در انتخابات پارلمانی به‌عنوان بخشی از ائتلاف دولت قانونی به‌ریاست نوری المالکی، نخست‌وزیر اسبق عراق، شرکت کرد.
از سال ۲۰۱۳ «سرایا الخراسانی» به‌عنوان شاخهٔ نظامی «حزب طلیعة الخراسانی» معرفی شد. شبه‌نظامیان این گروه در دفاع از نظام بشار اسد در سوریه جنگیدند. این گروه هیچ تلاشی برای مخفی کردن ارتباط خود با جمهوری اسلامی حتی در جنگ سوریه نکرد و برعکس، آرم سپاه پاسداران را بر روی پرچم خود به تصویر کشید و به‌صورت علنی پیروی خود را از علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، اعلام کرد. اکنون «احمد عبدالله مهدی الیاسری» دبیرکل این گروه است.
واحدهای نخبه
ماه می سال ۲۰۲۱ خبرگزاری رویترز گزارش داد که جمهوری اسلامی ایران صدها تن از نیروهای گروههای شبه‌نظامی تحت حمایت خود را برگزیده و به‌وسیلهٔ آن‌ها «واحدهای کوچک‌تر نخبه» تشکیل داده است.
بنا بر این گزارش که با کسب اطلاعاتی از مسئولان امنیتی عراقی و رهبران برخی گروههای شبه نظامی و منابع دیپلماتیک تهیه شده است، اعضای گروههای نخبه در سال ۲۰۲۰ به‌صورت بسیار محرمانه توسط افسران نیروی قدس سپاه پاسداران آموزش دیدند. هدایت پهپادهای عملیاتی و جاسوسی و همچنین جنگ سایبری مهم‌ترین آموزش‌هایی است که به این گروه‌ها ارائه شده است.
این گزارش می‌گوید که جمهوری اسلامی به‌دنبال آن است که از راه این گروه‌ها ناکامی‌ها در هدایت گروههای نیابتی پس از کشته شدن قاسم سلیمانی را جبران کند چراکه اسماعیل قاآنی، فرمانده کنونی نیروی قدس سپاه پاسداران، تأثیرگذاری سلیمانی را بر این گروه‌ها ندارد.
از سویی به‌عقیدهٔ مقام‌های جمهوری اسلامی، این «گروههای نخبه» کمتر در معرض نفوذ هستند و چه بسا در اقدام علیه منافع رقبای تهران ازجمله از راه عملیات پهپادی، موفق‌تر عمل کنند.
برخی گزارش‌ها حکایت از آن دارد که این گروه‌ها به‌طور مستقیم از افسران نیروی قدس سپاه پاسداران فرمان می‌گیرند و مسئول و فرمانده عراقی ندارند.
بیشتر در این باره: از احمد وحیدی تا اسماعیل قاآنی؛ سه دهه با نیروی قدس