سرکوب هنرمندان در روسیه، در پایان سال دوم جنگ این کشور علیه اوکراین، به‌گونه‌ای گسترش یافته که حتی هنرمندانی که تلاش می‌کردند در مورد مسائل سیاسی ساکت بمانند، تحت فشارند تا حامی و تبلیغ‌گر حکومت باشند؛ وضعیتی که به‌گفتهٔ یک منتقد هنری روس، برای فعالان عرصهٔ فرهنگ و هنر در ایران بهتر از دیگران قابل درک است.
برخی فعالان سینما و تئاتر و موسیقی روسیه می‌گویند در این زمینه وارد دوره‌ای شده‌اند که شاید از زمان استالین تا کنون سابقه نداشته است.
در نخستین روز حملهٔ گستردهٔ روسیه علیه اوکراین در اسفند ۱۴۰۰، صدها فعال عرصهٔ هنری در نامه‌ای سرگشاده این جنگ را باعث ننگ همهٔ شهروندان روس خواندند. امروز هیچ‌یک از امضاکنندگان این نامه حق فعالیت هنری در روسیه ندارند و اکثر آن‌ها ناچار شده‌اند به خارج از روسیه مهاجرت کنند.
البته آغاز فشار بر هنرمندان معترض به سیاست‌های کرملین به پیش از جنگ بازمی‌گردد. بسیاری از کسانی‌که از اعتراض‌ها علیه تمدید حکومت آلکساندر لوکاشنکو در بلاروس حمایت کردند و یا از حمایت خود از آلکسی ناوالنی - به‌ویژه پس از آن‌که این مخالف رئيس‌جمهور روسیه با عامل اعصاب مسموم و بعد هم زندانی شد – خبر دادند، مورد سرزنش قرار گرفتند.
برای برخی از مدیران تئاتر و تهیه‌کنندگان سینما مشکلات مالی پیش آمد و قراردادهای همکاری برخی بازیگران لغو شد. کریل سربریانیکوف، کارگردان سرشناس روس، ظاهراً به‌دلیل اختلاس مالی اما به احتمال قریب به یقین به‌دلیل انتقاد شدید از الحاق کریمه و حمایت او از حقوق دگرباشان چند سال در بازداشت خانگی بود.
بیشتر در این باره: نویسندهٔ پرفروش و سرشناسی که کرملین او را «تروریست» اعلام کرداز دو سال پیش با تصویب قوانینی که مخالفت با جنگ را جرم کیفری اعلام می‌کند، سانسور و سرکوب به میزانی کم‌سابقه بر جامعه مستولی شده است. از گزارش‌ها چنین برمی‌آید که از آغاز جنگ علیه اوکراین بیش از ۶۰ نمایش که نمایشنامه‌نویس، کارگردان یا بازیگران آن‌ها بر مخالفت خود با جنگ تأکید کرده‌اند، توقیف شده است. بیش از ۳۰ مدیر تئاتر ازجمله ولادیمیر اورین، مدیر بالشوی که از امضاکنندگان نامهٔ اعتراض به جنگ علیه اوکراین بود، از سمت خود برکنار شده‌اند.
اوج سرکوب در این زمینه، پروندهٔ ژنیا برکوویچ کارگردان و سوتلانا پتریچوک نمایشنامه‌نویس «فینیست، باز شجاع» است؛ تئاتری دربارهٔ زنان روسی که همسر تروریست‌های داعش شده بودند.
این تئاتر برای نخستین بار سه سال پیش اجرا شد و برندهٔ مهم‌ترین جایزه‌های تئاتر هم شد، اما امروز کارگردان و نمایشنامه‌نویس آن با اتهام حمایت از تروریسم زندانی هستند و بیش از پنج هزار نفر که در نامه‌ای سرگشاده آزادی فوری آن‌ها را خواستار شده‌اند، معتقدند دلیل واقعی مجازات این هنرمندان موضعِ ضدجنگ آن‌هاست.
ژنیا برکویچ و سوتلانا پتریچوک، کارگردان و نمایشنامه‌نویس تئاتر «فینیست، باز شجاع»
پاول رودنف، منتقد سینما و تئاتر، معتقد است شرایط داخلی در روسیه شبیه فضای حکومتی فرهنگ و هنر در ایران شده است:
«سینما و تئاتر نمی‌توانند بدون تماشاچی دوام بیاورند و امروز در روسیه شرایط به‌گونه‌ای است که هیچ مخالف حکومتی نمی‌تواند آزادانه نظر خود را بیان کند. حتی ساکت ماندن کافی نیست. سرکوب به‌گونه‌ای شدت یافته که حتی کسانی‌که تلاش می‌کردند به‌ظاهر نسبت به مسایل سیاسی بی‌اعتنا و بی‌طرف بمانند، با نارضایتی دستگاه حکومتی روبه‌رو شده‌اند. کرملین از فعالان عرصهٔ هنر انتظار دارد حامی رژیم باشند و جنگ را به‌عنوان دستاوردی مهم تبلیغ کنند. سینما و تئاتر به بازوی پروپاگاندا تبدیل می‌شود. این وضعیت شاید برای فعالان هنری در ایران بهتر از دیگران قابل درک باشد، چراکه آن‌ها با شرایط مشابه روبه‌رو هستند.»
این منتقد سینما و تئاتر معتقد است تئاتر در روسیه وارد عصر رکود شده و سینما به این دلیل که ساخت اکثر فیلم‌های سال گذشته از چند سال قبل آغاز شده بود، آخرین سال قابل‌توجه را سپری کرده است.
در سال ۲۰۲۳ حدود ۳۰ فیلم فانتزی و قصهٔ پریان در روسیه ساخته شد که از دید این منتقد سینما نشانگر فرار فعالان سینما از تعامل با واقعیت و آغاز سینمایی است که به استعاره روی می‌آورد.
همزمان فیلمی با عنوان «قصهٔ پریان»، تازه‌ترین اثر آلکساندر ساکوروف، شناخته‌شده‌ترین فیلمساز معاصر روس در عرصهٔ بین‌الملل، در روسیه ممنوع اعلام شد. این کارگردان که تاکنون چندین نامهٔ سرگشاده علیه جنگ و در دفاع از زندانیان سیاسی در روسیه نوشته، معتقد است همچون در دورهٔ اتحاد شوروی سابق فرصت ادامهٔ کار در روسیه از او سلب شده.
او چندی پیش در مصاحبه‌ای انتقاد کرده بود که امروزه در روسیه اگر هنرمند عضو دایرهٔ تحت حمایت حکومت نباشد، فعالیت هنری برایش عملاً غیرممکن است.
بیشتر در این باره: توقیف «قصۀ پریان» و شهروندان «خس‌وخاشاک» روسیهاین وضعیت در حالی است که در مقابل، برای ساخت فیلم‌های تبلیغاتی کرملین هزینه‌های هنگفتی اختصاص می‌یابد.
تابستان گذشته فیلم «شاهد»، ماجرای یک ویولن‌نواز بلژیکی که گویا در آستانهٔ جنگ روسیه علیه اوکراین شاهد اوج‌گیری نازیسم در کی‌یف است و «پاک‌سازی» اوکراین از نازیسم را «جنگ مقدس روسیه» می‌داند، با حدود ۲ میلیون دلار هزینه ساخته شد اما فروش آن اندکی بیش از ۱۰۰ هزار دلار بود.
همزمان با فشار بر سینما و تئاتر، نیکلای اوفچیننیکوف، تحلیلگر و منتقد موسیقی، معتقد است مهم‌ترین تحولات طی دو سال گذشته در عرصهٔ موسیقی مدرن رخ داده است:
«سرکوب چند برابر و سانسور شدید‌تر شده و شاید به این دلیل که خوانندگان راک و پاپ و سایر جریان‌های موسیقی مدرن به‌طور خاص به تعامل با شنوندگان خود نیاز دارند، تحت فشار گذاشتن آن‌ها راحت‌تر بوده. از روزهای اول کنسرت‌های خوانندگان مخالف جنگ لغو شد و آن‌ها سرانجام ناچار شدند روسیه را ترک کنند. اما اکثریت فعالان موسیقی مدرن سعی کردند وانمود کنند که نسبت به تحولات اخیر بی‌طرف‌اند و در ابتدا با اتخاذ این موضع از امنیت نسبی هم برخوردار بودند.
اکنون اما این وضعیت تغییر کرده و عملاً به خوانندگان و آهنگسازان ضرب‌الاجل داده شده به‌طور صریح از کرملین و جنگ حمایت کنند وگرنه به دشمن تبدیل می‌شوند. این تفاوتی چشمگیر با رسوم و قوانین نانوشتهٔ سال‌های پیشین است.»
طی سال گذشتهٔ میلادی اسامی بسیاری از خواننده‌های معروف روس به فهرست «مأموران بیگانه» افزوده شد و با این اقدام فعالیت‌شان در روسیه عملاً ممنوع شده است.
در پایگاه وزارت دادگستری روسیه در توضیح اضافه شدن نام زمفیرا، خوانندهٔ مشهور، به این فهرست صراحتاً آمده او حامی اوکراین است و با برگزاری کنسرت در کشورهای غیردوست با «عملیات ویژهٔ نظامی» مخالفت کرده است.
سال گذشته یکاترینا میزولینا، دختر یلنا میزولینا، سناتور روس که به‌خاطر تدوین قوانین جنجالی برای محدود کردن آزادی بیان در روسیه معروف شد، سازمانی با نام «لیگ اینترنت امن» تأسیس کرد که عمدهٔ فعالیت آن شکایت علیه خوانندگان معروف است.
بیشتر در این باره: دادگاهی در مسکو دو نفر را به‌دلیل شعرخوانی در مخالفت با جنگ به حبس محکوم کردشکایت این نهاد علیه شارلوت خوانندهٔ روس باعث شد او به‌اتهام احیای نازیسم بازداشت شود و یا شکایت علیه شرکت‌کنندگان مهمانی جنجالی نیمه‌عریان به لغو کنسرت‌های معروف‌ترین ستاره‌های موسیقی پاپ در روسیه انجامید؛ برای میزبان این پارتی شبانه پروندهٔ کیفری هم باز شده است.
اکسیمیرون که پیش از جنگ معروف‌ترین خوانندهٔ رپ در روسیه بود و اکنون از صداهای بلند معترض در خارج از کشور است، یکی از آهنگ‌هایش را به «لیگ اینترنت امن» اختصاص داد که در آن از سرکوب هنرمندان در روسیه به‌شدت انتقاد می‌کند.
در آن سو، با محدود و یا ممنوع شدن فعالیت خواننده‌های معترض به جنگ، چهره‌های جدیدی در عرصهٔ موسیقی روسیه ظاهر شده‌اند. شاید معروف‌ترین آن‌ها شامان خوانندهٔ رپ باشد که ازجمله در کنسرتی به مناسبت الحاق مناطق اشغال‌شدهٔ اوکراین به روسیه همراه با ولادیمیر پوتین سرود ملی خواند.
به‌گزارش نشریهٔ «واژنی ایستوری»، او بابت این کنسرت بیش از چهار میلیون روبل و از ابتدای جنگ بیش از ۱۵۰ میلیون روبل (حدود دو میلیون دلار) از دولت دریافت کرده است.
بیشتر در این باره: کرملین چگونه اینترنت شهروندان را فیلتر و کنترل می‌کند؟