با گذشت هر سال از آغاز ریاست‌جمهوری ولادیمیر پوتین و به‌ویژه پس از بازگشت او به کرملین در ۲۰۱۲ ( ۱۳۹۱ خورشیدی) پس از وقفه‌ای چهارساله، آزادی بیان در روسیه محدودتر شده و از آغاز جنگ علیه اوکراین فشار بر مخالفان حکومت به‌طور چشمگیر افزایش یافته است. بسیاری از تحلیلگران حکومت فعلی روسیه را یک «دولت فاشیستی» می‌خوانند که «سانسور دورهٔ جنگ» از ابزارهای کلیدی آن برای کنترل بر جامعه است.
فراخوان اتحاد تمام‌عیار با ایران
هفتهٔ گذشته دو چهرهٔ بانفوذ نزدیک به کرملین خواستار اتحاد تمام‌عیار روسیه با ایران شدند. آلکساندر دوگین، مبلغ ایدئولوژی افراطی دست‌راستی که بارها جمهوری اسلامی ایران را سرمشقی برای روسیه در بسیاری زمینه‌ها خوانده، با یادآوری جملهٔ معروف ولادیمیر پوتین که گفته بود تنها متحدان روسیه ارتش و نیروی دریایی این کشور هستند، گفت بلاروس، کرهٔ شمالی و ایران باید رسماً متحد روسیه اعلام شوند.
همزمان کنستانتین مالوفیف که گفته می‌شود ایده‌پرداز اصلی اشغال مناطق شرق و جنوب اوکراین برای ایجاد «روسیهٔ نو» است، از سلاح هسته‌ای به‌عنوان مهم‌ترین اهرم فشار روسیه در عرصهٔ بین‌المللی یاد کرد و افزود با اتکا به این توانمندی، روسیه باید خود را قدرتی در مقابل ناتو اعلام کند. او ابراز اطمینان کرد که ایران و کرهٔ شمالی نیز به‌عنوان متحد روسیه به این ائتلاف می‌پیوندند.
تازه‌ترین نظرسنجی لوادا سنتر نشان می‌دهد اکثر شهروندان روس طرفدار چین هستند اما نسبت به بهار گذشته محبوبیت آمریکا و اروپا نیز بیشتر شده است. به‌عقیدهٔ تحلیلگران، هرچه شهروندان روس کمتر تلویزیون – مهم‌ترین ابزار پروپاگاندا در روسیه - می‌بینند، نظر آن‌ها دربارهٔ کشورهای غربی و اوکراین بهتر است.
تلاش‌های کرملین برای کنترل اینترنت در روسیه
رسانه‌های روسی تحت کنترل کرملین درآمده‌اند و رسانه‌های مستقل به‌ویژه پس از آغاز جنگ روسیه در اوکراین به‌کلی نابود شده‌اند، اما اینترنت همچنان برای کرملین دردسرساز است.
کرملین تقریباً از ۱۰ سال پیش - به‌خصوص پس از آن‌که متوجه شد شبکه‌های اجتماعی چه نقش مهمی در «انقلاب میدان» در اوکراین داشت - به فکر کنترل مؤثرتر اینترنت افتاد. برای نخستین بار در سال ۲۰۱۴ طرحی برای قطع ارتباط روسیه از شبکهٔ جهانی اینترنت «در مواقع اضطراری» مطرح شد. در سال ۲۰۱۶، ارتش روسیه ایجاد «سیستم بستهٔ انتقال داده‌ها» را که اساساً نسخه‌ای از شبکهٔ داخلی است، آغاز کرد.
همان سال قانونی تصویب شد که شرکت‌های دارای اطلاعات از شهروندان روس را موظف می‌کرد سرورهای خود را به روسیه منتقل کنند. سه سال بعد ملحقاتی بر این قانون وضع شد که مبانی کنترل جامع دولت بر اینترنت در روسیه را تعریف کرد.
مجموعهٔ این مقررات به «قانون اینترنت مستقل» مشهور است. هدف این قانون «محافظت از اینترنت در روسیه در مقابل تهدیدهای خارجی» اعلام شده اما در واقع سیستمی ایجاد شده که امکان جداسازی اینترنت روسیه از اینترنت جهانی و کنترل حکومت بر تمامی ارتباطات شبکه در روسیه را فراهم می‌کند.
تهاجم گستردهٔ روسیه به اوکراین تمایل کرملین برای تسلط بر فضای مجازی را تشدید کرده است. از فوریه ۲۰۲۲، دسترسی شهروندان روس به رسانه‌های مخالف پوتین و شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، اینستاگرام و یا ایکس (توئیتر سابق) مسدود شده و استفاده از سرویس‌های وی‌پی‌ان نیز ممنوع است. با شعار «مبارزه با اخبار جعلی دربارهٔ ارتش روسیه»، کاربران اینترنت با مجازات‌های سنگین و حتی زندان روبه‌رو هستند.
البته استراتژی کرملین گرته‌برداری از مدل‌های چینی یا کرهٔ شمالی نیست بلکه کرملین به دنبال تحقق دو هدف همزمان است: نظارت و کنترل بر فعالیت‌های اینترنتی در داخل کشور ضمن حفظ ارتباط با شبکهٔ جهانی اینترنت و همزمان ایجاد زیرساخت اینترنت ملی که در صورت نیاز روسیه را از اینترنت جهانی جدا می‌کند.
یلنا میزولینا، قانونگذار دوما، «لیگ اینترنت امن» را راه‌اندازی کرده که کارش شکایت از پست‌های شهروندان روس در شبکه‌های اجتماعی است. بخش عمدهٔ این گروه را دانش‌آموزان تشکیل می‌دهند؛ کودکانی که خبرچینی برای حکومت و شکایت علیه کسانی است که از دیدگاه‌شان مخالف حکومت است، به سرگرمی آن‌ها تبدیل شده است.
شواهد قانع‌کننده‌ای وجود دارد که کرملین با استفاده از «بازرسی ژرف بسته‌ها» (یک نوع فیلتر داده‌های اینترنتی) موفق شده مکانیسم نظارت مؤثر بر فعالیت‌های اینترنتی در روسیه را ایجاد کند.
روس‌کوم‌نادزور، نهاد دولتی کنترل بر اینترنت، دست‌کم از پنج سال پیش ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی را موظف کرده با استفاده از این فناوری جریان داده‌ها و ارتباطات را فیلتر کند. از این طریق ارتباط روسیه با اینترنت جهانی حفظ شد اما کرملین هم فرصت یافت فعالیت شهروندان روسیه در اینترنت را زیر نظر داشته باشد.
از آغاز جنگ علیه اوکراین، ۹۵ درصد شرکت‌های خدمات‌رسانی اینترنتی در روسیه تجهیزات لازم برای فیلتر اطلاعات را نصب کرده‌اند. اما جکومت روسیه قادر به کنترل بازیکنان بین‌المللی این عرصه نیست. به همین دلیل به‌تازگی تلاش‌های کرملین برای راه‌اندازی رونت (اینترنت مستقل روسیه) شدت یافته است.
در گام اول، سامانهٔ ملی «دامنه نام» ایجاد شد. اما نصب سرور‌ها در حجم لازم و تغییر مشخصاً ده‌ها هزار سیستم فعال چالشی است که از دید صاحب‌نظران بعید است حکومت روسیه از عهدهٔ آن برآید. در آخرین «آزمایش سایبری» در تابستان گذشته که طی آن «سامانه‌های ملی» بدون ارتباط با اینترنت جهانی کار کردند، سیستم‌های راه‌آهن و کشتی‌سازی روسیه از دسترس خارج شدند، در نتیجه به جای دو ساعت اعلام‌شده، این آزمایش تنها ۴۰ دقیقه به درازا کشید.
سردبیر دفتر خبرگزاری برون‌مرزی دولت روسیه «اسپوتنیک» در مولداوی افسر سازمان امنیت روسیه از آب درآمد و به دلیل فعالیت جاسوسی اخراج شد. وزارت خارجهٔ روسیه مولداوی را متهم کرد که «اصول دموکراسی را زیر پا گذاشته است».
علاوه بر توسعهٔ نظارت بر اینترنت و تلاش برای ایجاد «اینترنت مستقل»، مهم‌ترین شرکت‌های فناوری روسی عملاً مصادره شده‌اند. همزمان با تجزیهٔ شرکت یاندکس (ملقب به «گوگل روسی») که کنترل آن به دست‌نشاندگان مورد اعتماد ولادیمیر پوتین واگذار شد، مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی روسی («وکونتاکته» و «اودنوکلاسنیکی») زیرمجموعهٔ گازپروم شد. رو‌تیوب (مدل روسی یوتیوب) نیز توسط بخش رسانه‌ای گازپروم مدیریت می‌شود.
در میان ۱۰ کشوری که مطابق تازه‌ترین گزارش پژوهشکدهٔ «خانهٔ آزادی» (فریدم هاوس) بیشترین سانسور اینترنت را انجام می‌دهند، روسیه در رتبهٔ ششم (چین اول و ایران سوم) قرار دارد.
سانسور «در تئاتر، همه جا و در هر شکل ممکن»
مطابق قانون اساسی روسیه، هرگونه سانسور و نقض آزادی بیان ممنوع است. از این رو «در رژیم پوتین سانسور ترکیبی پیگیری می‌شود: به پرونده‌های مهم با در نظر گرفتن موضع کرملین رسیدگی می‌شود و همزمان هر نهاد در هر جای کشور این قدرت را دارد که دربارهٔ جرم و مجازات نظر دهد».
هفتهٔ گذشته مدیر بولشوی تئاتر صراحتاً اعلام کرد نمایش‌های مرتبط با کسانی که با جنگ روسیه علیه اوکراین مخالفت کرده‌اند، دیگر قابل اجرا نیست.
ولادیمیر اورین طی مصاحبه‌ای اذعان کرد بولشوی که به نوعی نماد فرهنگ روسیه بوده، دورهٔ سختی را سپری می‌کند؛ هم به آن دلیل که اکثر هنرمندان غربی از ادامهٔ همکاری با این تئاتر خودداری می‌کنند و هم از آن‌جا که بسیاری از نمایش‌های پربیننده به‌دلیل مخالفت نمایشنامهنویس یا کارگردان و یا هنرپیشه‌های اصلی آن با جنگ اجرا نمی‌شود.
از بهار سال ۲۰۲۲ نمایش بالهٔ نوریف به کارگردانی کریل سربرنیکوف و اپرای دن پاسکوآله ساخت تیموفی کولیابین – محبوب‌ترین نمایش‌های این تئاتر- اجرا نشده‌اند. هر دو کارگردان که در سال‌های اخیر نام‌آورترین فعالین تئاتر در روسیه بوده‌اند، همراه با ده‌ها کارگردان، هنرپیشه، نمایشنامهنویس و منتقد تئاتر ناچار شده‌اند روسیه را ترک کنند.
فعالیت برخی تئاترها به‌کلی ممنوع شده. گوگل سنتر پرطرفدارترین تئاتر مسکو و کنام که ۳۷ سال مهم‌ترین تئاتر خاوردور روسیه بود، در میان آن‌هاست. همزمان با بستن تئاترها و اخراج هنرمندانِ بنام، چند جشنواره و مجله‌ٔ تئاتر تعطیل و یا به خارج از روسیه منتقل شده‌اند.
چندی پیش «سیستما»، برنامهٔ تحقیقی رادیو آزادی و شبکهٔ تلویزیونی‌اش کارنت‌تایم، به‌نقل از منابع آگاه از وضعیت تئاتر در روسیه گزارش داد سانسور حکومتی با اتکا به چند کانال تلگرامی شدت یافته است.
براساس این گزارش، کانال تلگرامی رئال کولتوراس Z که مشخص نیست مؤسس یا مؤلفش کیست اما گفته می‌شود احتمالاً از سوی نهاد‌های امنیتی روسیه اداره می‌شود، گزارش‌هایی در تحسین هنرمندان طرفدار حکومت یا انتقاد از مخالفان کرملین منتشر می‌کند و انتقاد از سوی این کانال بدان معناست که این هنرمند مطلوب حکومت نیست و همکاری با وی عواقب ناگوار در پی خواهد داشت.
همزمان کسانی هستند که شکایت علیه مخالفان جنگ عملاً شغل‌شان شده است. یکی از آن‌ها رومان سیلانتیف است که خود را مؤسس علم نوظهور تخریب‌شناسی می‌خواند و به این مشهور شده که شکایت او مسبب پیگرد یوگنیا برکویچ و سوتلانا پتریچوک، کارگردان و نمایشنامهنویس تئاتر «فنیست، باز شجاع» شد.
این تئاتر که به سرنوشت زنان روس می‌پردازد که به تروریست‌های داعش پیوستند، پیش از جنگ روسیه علیه اوکراین بیش از دو سال در شهرهای مختلف روسیه روی صحنه رفت و برندهٔ دو جایزهٔ هنری شده است. اما از بهار گذشته کارگردان و نمایشنامهنویس این تئاتر که علناً به جنگ علیه اوکراین اعتراض کرده‌اند، به اتهام حمایت از تروریسم در بازداشت هستند.
«در پی ابلاغ حکم دادگاه در محکومیت این دو زن هنرمند، تمام کسانی که با این نمایش ارتباط داشته‌اند – از کارشناسان و منتقدان تئاتر گرفته تا هیئت داوران – زیر نظر حکومت قرار می‌گیرند و بسیاری از این افراد ناچار خواهند بود از ترس جان خود و نزدیکان‌شان به طرفداران پرسروصدای رژیم پوتین بپیوندند.»
دادگاهی در روسیه خبرنگار اهل داغستان را به ۱۷ و نیم سال زندان محکوم کرده است. در این حکم برای نخستین بار انتشار مقاله جنایت کیفری اعلام شده. عبدالمومن گادژیف به‌خاطر انتشار یک مقاله دربارهٔ یک بنیاد خیریه، بدون اشاره به آن‌که بخشی از خیرات برای داعش ارسال شده، به حمایت از تروریسم متهم شد. سازمان‌های مدافع حقوق بشر از جمله «عفو بین‌الملل» معتقدند این خبرنگار به دلیل فعالیت حرفه‌ای‌اش تحت تعقیب قرار گرفته است.
خودکفایی به سبک روسی
در راستای تلاش دولت روسیه برای رهایی بازار داخلی از اجناس غربی، وزارت صنایع و تجارت روسیه فهرستی از کالاهایی را تدوین کرده که مورد حمایت ویژه است. ازجمله برای سازمان‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی طرف همکاری با دولت این محدودیت وضع شده که صرفاً می‌توانند از کالاهای این فهرست استفاده کنند.
به‌تازگی نمایشگر LightCom V هم به این فهرست اضافه شده است. گفته می‌شود پردازندهٔ این نمایشگر در شرکت میلاندر در شهر زلنوگراد روسیه طراحی و ساخته می‌شود. اما یک مهندس کامپیوتر متوجه شد (یا ظن این می‌رود رقبای شرکت میلاندر اطلاعات در این زمینه را در اختیار وی قرار داده باشند) خارج کردن پردازندهٔ شرکت میلاندر تأثیری بر کار نمایشگر ندارد چراکه پردازندهٔ اصلی‌اش که بسیار ماهرانه لابه‌لای سایر قطعات مخفی شده، در واقع تولید تایوان است و پردازندهٔ روسی تنها برای روسی اعلام کردن این محصول افزوده شده است.
قیمت LightCom V در بازار روسیه دست‌کم پنج برابر نمایشگرهای شرکت‌های رقیب است.
