اهالی فرهنگ و ادبیات چه کسانی را در سال ۱۴۰۲ از دست دادند؟

در سالی که گذشت، شماری از چهره‌های شاخص ادبیات و فلسفه ایران درگذشتند. در این‌ گزارش از زندگی و آثار چند تن از این چهره شاخص یاد می‌شود.

۱. احمد سمیعی گیلانی

احمد سمیعی گیلانی، مترجم و مؤلف و ویراستار پیش‌کسوت و مدیر گروه ادبیات معاصر فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، دوم فروردین ۱۴۰۲ بر اثر کهولت سن در خانهٔ خود در تهران در ۱۰۳ سالگی درگذشت.

احمد سمیعی گیلانی ۱۱ بهمن ۱۲۹۹ در رشت به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در رشت گذراند و سپس وارد دانشگاه تهران شد. در اواخر دهه ۱۳۴۰ به‌عنوان ویراستار در مؤسسه انتشارات فرانکلین آن زمان مشغول خدمت شد و به‌‌موازات آن دوره کارشناسی‌ ارشد زبان‌شناسی را در دانشگاه تهران گذراند.

احمد سمیعی گیلانی

او در کنار حرفه ویراستاری، چند کتاب در موضوع آیین نگارش و ویرایش تألیف‌ کرد که به مرجع بی‌شمار نویسندگان و ویراستاران و روزنامه‌نگاران و مترجمان تبدیل شد.

احمد سمیعی ترجمه هم می‌کرد. او ترجمه آثار ادبی به فارسی را با برگرداندن رمان «دلدار و دلباخته» از ژرژ ساند شروع کرد و بعداً آثاری را از نویسندگان بزرگی مانند ژرژ پرک و گوستاو فلوبر به فارسی برگرداند.

برخی آثار او:
«خیال‌پروری‌های تفرجگر انزواجو» از ژان ژاک روسو، «چیزها» از ژرژ پرک (ترجمه)، «ادبیات ساسانی»، «داتا گنج‌بخش» (زندگی‌نامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی‌ بن عثمان هجویری) از شیخ عبدالرشید (ترجمه)، «چومسکی» از جان لاینز (ترجمه)، «هزیمت یا شکست رسوای آمریکا» از ویلیام لوئیس و مایکل له‌دین (ترجمه)، «ساخت‌های نحوی» از نوآم چامسکی (ترجمه)، «آیین نگارش»، «دیدرو» از پیتر فرانس (ترجمه)، «سالامبو» نوشته گوستاو فلوبر (ترجمه)، «شیوه‌نامه دانشنامه جهان اسلام»، «نگارش و ویرایش» و «تتبعات» از مونتنی (ترجمه)

بیشتر در این باره: عالی‌ترین نشان نخل آکادمیک فرانسه به احمد سمیعی گیلانی، مترجم، اهدا شد

۲. بهرام مقدادی

بهرام مقدادی، پژوهشگر ادبیات، مترجم و استاد بازنشسته دانشکده زبان‌ها و ادبیات خارجی دانشگاه تهران، نهم اردیبهشت ۱۴۰۲ در ۸۳سالگی درگذشت.

بهرام مقدادی متولد ۲۹ دی ماه سال ۱۳۱۸ در شهر رشت بود و پس از پایان دوره متوسطه در آزمون ورودی دانشگاه آمریکایی بیروت پذیرفته شد و برای ادامه تحصیل به لبنان رفت اما پس از مدتی تحصیل در این دانشگاه را رها کرده و به ایران بازگشت و به تحصیل زبان و ادبیات انگلیسی در دانشسرای عالی تهران پرداخت.

بهرام مقدادی

مقدادی در سال ۱۳۴۱ خورشیدی تحصیل در دانشسرای عالی را با کسب رتبه اول به پایان برد و یک سال بعد با بورس تحصیلی برای ادامه تحصیل رشته ادبیات انگلیسی در دانشگاه کلمبیا راهی آمریکا شد.

او پس از فارغ‌التحصیلی در مقطع فوق لیسانس و دکترای ادبیات انگلیسی از دانشگاه کلمبیا به ایران بازگشت و از سال ۱۳۴۸ به عنوان استادیار گروه زبان و ادبيات انگليسی در دانشگاه تهران استخدام شد.

تدریس ادبیات مدرن آمریکا و انگلیس و نقد ادبی در دانشگاه تهران بخشی از فعالیت‌های مقدادی بود اما او یک سال بعد از آغاز به کار در دانشگاه تهران، اولین کتاب خود را که ترجمه نمایشنامه «جشن تولد» از هارولد پینتر بود، منتشر کرد.

برگردان فارسی رمان سه جلدی «شرق بهشت» اثر جان اشتاین‌بک، رمان «آمریکا» از فرانتس کافکا، دفتر یادداشت‌های روزانه فرانتس کافکا و تاریخ ادبیات ایران اثر ادوارد براون از جمله آثار ترجمه بهرام مقدادی است.

مقدادی علاوه بر نگارش ده‌ها مقاله و پژوهش ادبی به زبان‌های فارسی و انگلیسی و همچنین انتشار ترجمه‌هایش، چندین اثر پژوهشی در حوزه ادبیات نیز به چاپ رساند که پژوهشی با نام «هدایت و سپهری»، «تحلیل و گزیده شعر سهراب سپهری»، «فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی»، و «دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا امروز» در شمار این بخش از آثار بهرام مقدادی است.

۳. باقر پرهام

باقر پرهام، مترجم و عضو سابق هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران خرداد پارسال در کالیفرنیا درگذشت.

رامین پرهام روز ۸ خرداد در حساب توئیتری خود با انتشار خبر مرگ پدرش در سن ۸۸ سالگی نوشت: «پدر کتاب داد. پدر رفت.»

در کارنامه آقای پرهام ترجمه و تالیف آثار متعددی در زمینه فلسفه و جامعه‌شناسی وجود دارد و برخی از ترجمه‌های او با گذشت چند دهه از جمله کتاب‌ها و منابع مهم حوزه فلسفه و جامعه‌شناسی به شمار می‌روند.

برخی منتقدان ادبی این نویسنده ایرانی را یکی از «خوش‌فکرترین و خلاق‌ترین روشنفکرانِ ایران»، «از چهره‌های موثرِ کانونِ نویسندگان» و «از بهترین مترجم‌های متونِ دشوار و مهم به زبانِ فارسی» می‌دانند.

از میان ترجمه‌های او می‌توان به «نظم گفتار» نوشته میشل فوکو،‌ فیلسوف فرانسوی، «مبانی نقد اقتصاد سیاسی» اثر کارل مارکس، فیلسوف آلمانی، و «استقرار شریعت در مذهب مسیح» نوشته فریدریش هگل، دیگر فیلسوف آلمانی، اشاره کرد.

۴. احمدرضا احمدی

احمدرضا احمدی، شاعر و نویسنده شناخته‌شده ایرانی۲۰ تیر در ۸۳ سالگی درگذشت.

احمدی در سال‌های اخیر بیمار بود و بارها برای درمان در بیمارستان بستری شده بود.

او که ۳۰ اردیبهشت ۱۳۱۹ در کرمان به دنیا آمد، از شاعران سبک موسوم به «موج نو» در دهه چهل خورشیدی به شمار می‌‌رفت.

«دفترهای واپسین»، «دفترهای سالخوردگی»، «هزار اقاقیا در چشمان تو هیچ بود» و «روزی برای تو خواهم گفت» از عناوین آثار او در حوزه شعر است.

احمدرضا احمدی برای کودکان نیز نویسندگی می‌کرد و «دیگر در خانه پسرک هفت صندلی بود»، «دخترک ماهی تنهایی» و «مزرعه گل‌های آفتابگردان» عناوین برخی از آثار او در این زمینه است.

در سال ۱۳۸۵ احمدی به عنوان شاعر برگزیده پنجمین دوره جایزه شعر بیژن جلالی انتخاب شد و سه سال بعد نیز از سوی شورای کتاب کودک ایران به عنوان نامزد دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن معرفی شد.

در اسفندماه، ماهور احمدی فرزند احمدرضا احمدی اعلام کرد به دلیل حمل تابوت پدرش در مراسم خاکسپاری و حضور بدون حجاب اجباری در آن به دادگاه احضار و محکوم شده است.

خانم احمدی گفت در شعبه ۴ بازپرسی دادسرای فرهنگ و رسانه، بازپرس که پدرش را نمی‌شناخت، از او پرسیده که «چرا زیر تابوت پدرت را گرفتی؟» و او پاسخ داده است: «چرا نباید می گرفتم؟ مگر حرام است؟ شما بچه دارید؟ اگر روزی بچه تان بمیرد زیر تابوتش را نمی گیرید؟»

ماهور احمدی همچنین خبر داده که دو اتهام دیگر هم به او وارد شده بود که شامل «تشویق به فساد» و حضور بدون حجاب اجباری در «معابر و اکامن عمومی» بوده است.

بیشتر در این باره: چرا شعر احمدرضا احمدی انتقاد فروغ و شاملو را برانگیخت؟

۵. رجبعلی اعتمادی‌زاده

رجبعلی اعتمادی‌زاده، از چهره‌های ادبیات عامه‌پسند ایران که آثارش را با امضای «ر. اعتمادی» منتشر می‌کرد، در تیرماه در ۹۰ سالگی و پس از یک دوره بیماری درگذشت.

او به ویژه با «پاورقی‌نویسی» به شهرت رسید.

اعتمادی بنیان‌گذار و سردبیر اولین مجله با مخاطب ویژه نسل جوان ایران بود. مجلهٔ جوانان از نشریات مؤسسه اطلاعات در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ با سردبیری اعتمادی (۱۳۴۵–۱۳۵۹) به یکی از پرفروش‌ترین مجلات ایران تبدیل شد که فراتر از مرزهای ایران حتی در دیگر کشورهای فارسی‌زبان همانند افغانستان و تاجیکستان هوادار داشت.

دختر خوشگل دانشکدهٔ من (۱۳۴۰)، تویست داغم کن (۱۳۴۱)، گور پریا، برای که آواز بخوانم، خوب من، ساکن محله غم از عناوین برخی از آثار اوست.

بیشتر در این باره: ر. اعتمادی، جوانان امروز و «اسلام جدیدی» که یاد نگرفت

۶. شاپور جورکش

شاپور جورکش شاعر، مترجم و منتقد ادبی روز جمعه ششم مرداد سال گذشته در ۷۳ سالگی در بیمارستانی در شهر شیراز در جنوب ایران درگذشت.

شاپور جورکش ۱۰ بهمن ۱۳۲۹ در شهرستان فسا در استان فارس متولد شد و در دانشگاه شیراز در رشته زبان و ادبیات انگلیسی تحصیل کرد. او سپس تا سال ۱۳۵۸ در دانشگاه تدریس کرد.

جورکش علاوه بر ترجمه و شاعری، به نقد شعر و داستان معاصر ایران نیز می‌پرداخت.

«بوطیقای شعر نو» درباره شعر نیما یوشیج و «زندگی، عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت» از آثار مطرح او به شمار می‌‌رود.

شاپور جورکش

همچنین «هوش سبز» و «نام دیگر دوزخ» عناوین دو کتاب از سروده‌های خود اوست.

«دموکراسی و هنر»، «درآمدی تاریخی بر نظریه‌های ادبی از افلاطون تا بارت»، «پست‌مدرنیسم» و «خفیه‌نگاری خشونت در سرزمین آدم‌لتی‌ها» از دیگر آثار منتقد ادبی و مترجم است.

شاپور جورکش در کنار شاعرانی چون منصور اوجی از چهره‌های شاخص ادبی در شهر شیراز به شمار می‌رفت.

جورکش درباره اوجی که دو سال پیش درگذشت، گفته بود: «گرایش اوجی به عرفان با جدلی درونی همراه است که در آن جذبه‌‌های سماع مولانا با دم‌غنیمت‌شمری و واقع‌‌نگری خیام در کشاکش‌اند.»

۷. کورش صفوی

کوروش صفوی زبان‌شناس و مترجم، نایب‌رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در بیستم مرداد سال گذشته از دنیا رفت.

او پژوهش‌های متعددی در زمینه معناشناسی، نشانه‌شناسی، رابطه زبان‌شناسی و ادبیات و تاریخ زبان‌شناسی داشت.

صفوی متولد ۶ تیر سال ۱۳۳۵ در تهران بود که مدرک کارشناسی زبان آلمانی را از مدرسه عالی ترجمه و کارشناسی ارشد و دکتری زبانشناسی را از دانشگاه تهران اخذ کرد و از سال ۱۳۵۶ به استخدام دانشگاه علامه طباطبایی درآمد و عضو هیئت علمی گروه زبان‌شناسی آن دانشگاه شد.

«درآمدی بر زبان‌شناسی»، «واژه‌نامهٔ زبان‌شناسی»، «نگاهی به پیشینهٔ زبان فارسی»، «هفت گفتار دربارهٔ ترجمه»، «از زبان‌شناسی به ادبیات»، «گفتارهایی در زبان‌شناسی»، «درآمدی بر معنی‌شناسی»، «منطق در زبان‌شناسی»، «از زبان‌شناسی به ادبیات، «معنی‌شناسی کاربردی»، «فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی» و «نگاهی به ادبیات از دیدگاه زبان‌شناسی»، از جمله آثار او به شمار می‌رود.

۸. ابراهیم گلستان

ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلمساز مطرح ایرانی، روز سه‌شنبه ۳۱ مرداد سال گذشته ‏در ۱۰۱ سالگی در بریتانیا درگذشت.

به خواست خود این نویسنده، مراسم خاکسپاری‌اش به صورت خصوصی برگزار شد.

ابراهیم تقوی شیرازی مشهور به ابراهیم گلستان متولد ۲۶ مهر سال ۱۳۰۱ بود.

او در سال ۱۳۲۰ وارد دانشکدهٔ حقوق دانشگاه تهران شد و در دوره دانشجویی به عضویت حزب توده درآمد و تحصیل را نیمه‌کاره رها کرد.

گلستان پس از جدایی از حزب توده برای کار در اداره انتشارات شرکت نفت به آبادان رفت.

او در بازگشت به تهران در سال ۱۳۳۶، استودیوی سینمایی خود را با نام «استودیو گلستان» تأسیس کرد.

گلستان فعالیت ادبی را با ترجمه داستان‌هایی از ارنست همینگوی و ویلیام فاکنر آغاز کرد.

«آذر، ماه آخر پاییز»، «شکار سایه»، «جوی و دیوار و تشنه»، «اسرار گنج دره‌ی جنی»، «مد و مه» و «خروس» از آثار داستانی این نویسنده‌ است.

همچنین گلستان در حوزه فیلمسازی نیز فیلم‌هایی چون «موج و مرجان و خارا»، «از قطره تا دریا»، «یک آتش»، «خواستگاری»، «تپه‌های مارلیک»، «خشت و آینه» و «اسرار گنج دره‌ی‌ جنی» را ساخت.

او تهیه‌کننده فیلم «خانه سیاه‌ است» بود که فروغ فرخزاد، شاعر ایرانی آن را کارگردانی کرد.

«ابراهیم گلستان؛ نقطه، سر سطر»

این نویسنده دهه‌های گذشته را در خارج از ایران و در بریتانیا زندگی کرد، اما ارتباط خود را با رسانه‌ها از جمله مطبوعات داخل کشور حفظ کرد.

موضوع رابطه هشت ساله ميان آقای گلستان و خانم فرخزاد سال‌ها مورد بحث و بررسی و حتی کنجکاوی مردم بوده است.

۹. محمد محمدعلی

محمد محمدعلی، داستان‌نویس و نویسنده رمان‌هایی چون «برهنه در باد»، شامگاه پنج‌شنبه ۲۳ شهریور سال گذشته در ۷۵ سالگی درگذشت.

آقای محمدعلی در سال‌های اخیر به همراه خانواده خود در ونکوور کانادا زندگی می‌کرد، شهری که در آن با برگزاری کارگاه‌های داستان‌نویسی تلاش می‌کرد ارتباط مهاجران ایرانی با ادبیات فارسی را همچنان حفظ کند و داستان‌‌نویس‌های جدیدی را معرفی کند.

محمد محمدعلی فعالیت حرفه‌ای خود را پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷ با انتشار مجموعه‌های داستان «درهٔ هندآباد گرگ داره» و «از ما بهتران» در سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۵۷ آغاز کرد که اولی آثاری واقع‌گرا محسوب می‌شود و دومی بر اساس افسانه‌ها و باورهای عامیانه نوشته شده و در برخی لحظات به رئالیسم جادویی نزدیک می‌شود.

از مهم‌ترین آثار او رمان «برهنه در باد» محسوب می‌شود که جایزه داستان‌نویسی «یلدا» را نیز از آن خود ساخت، اثری که همچنین در میان نامزدهای نهایی جایزه منتقدان و نویسندان مطبوعات بود.

محمد محمدعلی در سال‌های پس از انقلاب از چهره‌های شاخص کانون نویسندگان بود، یکی از امضاکنندگان بیانیه مشهور ۱۳۴ نویسنده که به اختناق شدید در اوایل دهه ۱۳۷۰ اعتراض می‌کرد.

از آثار او همچنین می‌توان به رمان‌های «باورهای خیس یک مرده» و «جهان زندگان» اشاره کرد که نگارش این دومی را در ونکوور به پایان رساند.

۱۰. میر شمس‌الدین ادیب سلطانی

میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، پزشک، مترجم، نویسنده و فلسفه‌پژوه سرشناس، ۲۰ مهر ۱۴۰۲ در ۹۲ سالگی در بیمارستان ایرانمهر تهران درگذشته است.

از مهم‌ترین آثار ترجمه‌شدهٔ او می‌توان «سنجش خرد ناب» امانوئل کانت، «منطق ارسطو»، «جستارهای فلسفی» برتراند راسل، «سوگ‌نمایش هملت» اثر ویلیام شکسپیر و همچنین «رساله منطقی- فلسفی» ویتگنشتاین را نام برد.

از ادیب سلطانی، به‌دلیل کوشش او در شناساندن این متون مهم فلسفی و ادبی به فارسی‌زبانان، به‌عنوان یکی از پیشکسوتان این عرصه و چهره‌های ماندگار کشور یاد می‌شود.

میر شمس‌الدین ادیب سلطانی به چندین زبان، ازجمله آلمانی و انگلیسی و فرانسه، تسلط داشت و با زبان‌هایی دیگر چون پارسی میانه و یونانی باستان هم آشنا بود و در واژه‌گزینی ترجمه‌های خود روش ویژه‌ای به‌کار می‌برد که از آن‌جمله وارد کردن لغات و الگوهایی از زبان‌های قدیمی ایرانی به متن فارسی بود.

آثار ترجمه‌شدهٔ او را که مستقیماً از زبان مبدأ به زبان فارسی برگردانده شده، دشوارفهم اما در عین حال دقیق و وفادار به متن اصلی توصیف کرده‌اند.

۱۱. امیربانو کریمی

امیربانو کریمی، استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی، روز ۱۱دی سال گذشته در ۹۲ سالگی درگذشت.

گلزار مصفا، دختر خانم کریمی، اعلام کرد مادرش از یک ماه پیش به خاطر آلودگی هوای تهران به ساری رفته بود و در آن‌جا درگذشت.

امیربانو کریمی در سال ۱۳۱۰ زاده شد و پس از اخذ دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران به تدریس در این دانشگاه پرداخت.

خانم کریمی فرزند کریم امیری فیروزکوهی قصیده‌سرای برجسته معاصر، و همسر مظاهر مصفا شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی بود و یکی از فرزندان او علی مصفا بازیگر شناخته‌شده سینمای ایران است.

امیربانو کریمی چهار سال پیش به دلیل همدردی با مصیبت‌دیدگان هواپیمای سرنگون‌شده اوکراینی، از شرکت در جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی انصراف داد.

۱۲. شهلا لاهیجی

شهلا عبدالله‌زاده لاهیجی، نویسنده، مترجم و مدیر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان ایران، دوشنبه ۱۸ دی‌ماه سال گذشته در بیمارستانی در تهران درگذشت.

خانم لاهیجی متولد سال ۱۳۲۱ در تهران بود که تا پیش از راه‌اندازی انتشارات روشنگران و مطالعات زنان در سال ۱۳۶۲، فعالیت‌های مختلفی از جمله روزنامه‌نگاری، نویسندگی و اشتغال در روابط عمومی سازمان زنان ایران انجام داده بود.

این نویسنده و مترجم علاوه بر انتشارات روشنگران، بعدها مؤسسه پژوهشی مرکز تحقیقات زنان را نیز بنیان نهاد.

خانم لاهیجی در سال ۲۰۰۱ جایزه «آزادی نوشتن» را از انجمن جهانی قلم دریافت کرد.

انتشارات روشنگران در دوران مدیریت خانم لاهیجی علاوه بر انتشار کتاب‌هایی در حوزه سیاسی و زنان، ناشر اختصاصی آثار بهرام بیضایی، نمایشنامه‌نویس و فیلمساز شهیر ایرانی، نیز بوده است.

بیشتر در این باره: درگذشت شهلا لاهیجی؛ مصائب زن بودن در بازار نشر ایران

از جمله آثار شهلا لاهیجی می‌توان به «تصویر زن در آثار بهرام بیضایی»، «پژوهشی در هویت تاریخی زنان ایران (مشترک با مهرانگیز کار)»، «شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش‌تاریخ و تاریخ» و همچنین در «گستره مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان» اشاره کرد.

۱۳. کریم مجتهدی

کریم مجتهدی، از استادان فلسفه در ایران، صبح دوشنبه ۲۴ دی سال گذشته به دلیل سکته و کهولت سن در ۹۳ سالگی درگذشت.

آقای مجتهدی استاد بازنشسته دانشگاه تهران، دوره‌های دانشگاهی خود را در دانشگاه سوربن فرانسه گذرانده بود.

او طی چند دهه علاوه بر تدریس، ده‌ها کتاب‌ها در حوزه فلسفه نگاشت و پژوهش‌های بسیاری در این باره انجام داد.

«فلسفه نقادی کانت»، «فلسفه در قرون وسطی»، «فلسفه تاریخ»، «دکارت و فلسفه او» و «پدیدارشناسی روح بر حسب نظر هگل» از جمله کتاب‌های آقای مجتهدی است.

موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یک پیام تسلیت اعلام کرد: «تربیت صدها شاگرد، محقق، پژوهشگر و استاد طراز اول و نوشتن ده‌ها کتاب و مقاله علمی سودمند، نام این دانشمند فقید را در عالی‌ترین سطوح علمی ایران زنده نگه خواهد داشت.»