در فاصله چند ساعت پس از انتشار خبر انفجار لوله انتقال گاز ايران به ترکيه در منطقه دوگو بايزيد، و در نتيجه قطع صادرات گاز از اين مسير، شرکت گاز پروم روسيه ظرفيت از دست رفته انتقال گاز ايران را از راه افزايش حجم صدور گاز خود به ترکيه از ۱۴ ميليون متر مکعب در روز به ۲۲ ميليون متر مکعب جبران کرد. در طول چند روز آينده قرار است با افزايش حجم صادرات گاز روسيه از خط لوله «جريان آبی» از ۲۲ ميليون متر مکعب به ۳۲ ميليون متر مکعب در روز، کليه ظرفيت صادرات گاز ايران به ترکيه در اختيار روسيه قرار گيرد.
شرکت گاز پروم از راه انحصار صادرات گاز به اروپا در حال حاضر به بزرگترين شرکت گازی جهان تبديل شده و بازوی قدرتمند تجارت خارجی روسيه و بزرگترين منبع پرداخت ماليات به دولت آن کشور محسوب می شود. حفظ بازارهای انحصاری گاز در اروپا هدف راهبردی شرکت گاز پروم و همچنين بخش با اهميتی از سياست خارجی روسيه در قبال ترکيه، ايران و اروپا است.
انحصار صادرات گاز
شرکت گاز پروم در صورت حفظ بازارهای انحصاری گاز در اروپا قادر به کنترل قيمت های گاز خواهد بود. اعمال کنترل بر قيمت ها مانع از در خطر قرار گرفتن درآمدهای ناشی از صادرات گاز می شوند. دولت روسيه نيز به نوبه خود ايفای نقش تامين کننده انرژی اروپا را به عنوان يک اهرم سياسی مورد استفاده قرار داده و از اين راه موقعيت خود را به عنوان شريک تجاری و اقتصادی اروپا تحکيم و از مزايای اقتصادی و امنيتی ان برخوردار شده است.
از سوی ديگر اروپا امنيت اقتصادی خود را تا حدود زيادی در گرو امنيت انرژی می بيند. در حالی که تکيه انحصاری بر منابع گاز و نفت روسيه امنيت انرژی اروپا را شکننده کرده، کمبود گاز سال پيش و افزايش قيمت های سرسام آور گاز مصرفی در اروپا در دو سال قبل ثابت کرد که نگرانی اروپا در مورد امنيت انرژی جامعه کاملا جدی است.
امنيت انرژی اروپا
به منظور افزايش ضريب امنيت انرژی خود، جامعه اروپا در صدد متنوع ساختن منابع تامين گاز و شکستن انحصار روسيه است. با اين وجود امکانات اروپا در جهت تحقق اين هدف راهبردی کاملا محدود است. گاز توليدی منطقه خزر(ترکمنستان و آذربايجان) به علاوه ذخاير عظيم گاز طبيعی ايران تنها منابع قادر به رقابت با صادرات گاز روسيه بشمار می روند.
روسيه با در خطر ديدن بازار انحصاری صادرات گاز خود مدعی است که هدف های «سياست متنوع ساختن منابع تامين انرژی اروپا» را قادر است از راه متنوع ساختن خطوط لوله انتقال گاز و همچنين متنوع ساختن مسير های انتقال گاز به قاره قديم تامين کند.
طرح مورد علاقه اروپا کشيدن خط لوله نابوکو و استفاده از منابع گاز ترکمنستان ايران و آذربايجان برای تغذيه رومانی، مجارستان بلغارستان و اتريش و احتمالا آلمان از راه ترکيه است. در حال حاضر ايران بعد از روسيه از بزرگترين ظرفيت بالقوه صادرات گاز به اروپا برخوردار است ولی شرايط سياسی کنونی در منطقه و وضعيت جاری نظام جمهوری اسلامی امکان استفاده اروپا از منابع گاز ايران را متوقف کرده است.
نقش واسطه ترکيه
ترکيه بدون در اختيار داشتن منابع عظيم گاز روسيه و ايران از دو دهه قبل در صدد استفاده از جغرافيای خود و بهره گرفتن از همسايگی با روسيه و ايران بوده است. طرح ترکيه دريافت گاز بيش از ميزان مصرف داخلی خود با هدف صادرات مجدد آن به اروپا است(همان طرح ساده ای که دوبی در قبال واردات کالا و صادرات مجدد آن از دو دهه پيش دنبال کرده و در حال حاضر بدون توليد به يک صادر کننده بزرگ جهانی کالا تبديل شده است.(
در اجرای اين سياست، ترکيه تاکنون بيش از سه برابر مصرف داخلی خود با روسيه، ايران و آذربايجان قرار داد خريد گاز به امضا رسانده و با تمامی طرف های خريدار و فروشنده گاز و يا سرمايه گذاران خطوط لوله گازی نيز از در مذاکره در آمده است.
رقابت با نابوکو
ترکيه يکی از طرفهای اصلی قرار داد خط لوله نابوکو است. همزمان خط لوله گاز«جريان جنوبی» را نيز که روسيه و گاز پروم با هدف از ميدان به در کردن خط لوله نابوکو مطرح ساخته اند مورد حمايت قرار داده است. در اين ميان، شانس پيروزی خط لوله جريان جنوبی که ولاديميرپوتين نخست وزير روسيه ماه قبل در استانبول با همتای ترک خود مورد مذاکره قرار داد در گرو شکست خط لوله نابوکو و از ميان رفتن امکان صادرات گاز به اروپا از هر منبعی، به جز روسيه است.
روسيه به منظور حفظ انحصار صادرات گاز خود در اروپا تنها در انديشه شکست طرح های رقيب خط لوله انتقال گاز به قاره قديم نيست. هدف ديگر روسيه از ميان بردن امکان صادرات گاز از هر منبع ديگر به قاره اروپا است. به اين منظور روسيه تلاش می کند که گاز صادراتی ترکمنستان را از مسير شمال به خاک خود انتقال دهد. قيمت های پيشنهادی گاز پروم برای خريد گاز ترکمنستان از حدود قيمت های گاز منطقه و قيمتی که ايران به آن کشور می پردازد، بيشتر است.
از مسيری ديگر، روسيه در صدد باز کردن دست چين در منابع گاز ترکمنستان و سرازير کردن بخشی از اين منابع گازی به شرق آسيا به جای ارسال آن به اروپا است. با همين انگيزه روسيه تمامی امکانات سياسی و شگرد های تجاری را به منظور کاهش صادرات گاز ترکمنستان به ايران نيز به کار می گيرد. در تلاشی موازی و با هدفی مشابه، آذربايجان نيز قرار داد مبادله گاز با ايران را اخيرا مورد تجديد نظر قرار داده و ممکن است نسبت به لغو آن اقدام کند.
جمع بندی روسيه در اين مورد بسيار ساده است: در صورت کاهش و يا قطع صادرات گاز ترکمنستان به ايران، جمهوری اسلامی مجبور به تامين نيازهای مصرف داخلی گاز خواهد شد و در نتيجه ظرفيت صادرات گاز را از دست خواهد داد. در صورت داشتن امکان صدور گاز، به رغم تمامی تمهيدات، روسيه و گاز پروم ترجيح می دهند که گاز صادراتی ايران به جای اروپا راهی پاکستان شود. از اين لحاظ گاز پروم ضمن تشويق ايران به ادامه تدارکات برای اجرای طرح «خط لوله صلح» پيشنهاد داده است که در راه کشيدن اين لوله سرمايه گذاری کند.
کاهش ظرفيت صدور گاز ايران به ترکيه (و از اين مسير مالا به اروپا) و بی نظمی در اجرای قرار داد جاری صدور روزانه تا ۳۰ ميليون متر مکعب گاز به آن کشور را روسيه و گاز پروم مورد استقبال قرار می دهند. آمادگی کامل روسيه و گاز پروم برای پرکردن کامل و بدون دفع وقت خلا ناشی از توقف صدور گاز ايران به ترکيه نشانه اين رضايت خاطر است.
به همان نسبت که قطع صادرات گاز ايران به ترکيه موقعيت ايران را به عنوان يک صادر کننده قابل اعتماد متزلزل می سازد، پرکردن بدون وقفه اين ظرفيت از سوی روسيه اعتبار کشور اخير را به عنوان يک تامين کننده قابل اعتماد انرژی افزايش می دهد.
اگرچه روسيه اعلام داشته که افزايش صادرات گاز به ترکيه را از ۲۲ ژوئيه جاری و بعد از توقف صادرات گاز ايران، بنا بر تقاضای شرکت بوتاس، طرف قرارداد ايران، انجام می دهد در هر صورت اين جايگزينی رويدادی نيست که در ايران از آن استقبال شود.
در حقيقت اين جايگزينی از نگاه ايران شبيه اقدام بالقوه عربستان سعودی در صورت قطع صادرات نفت خام ايران و اشغال بازار های صادرات نفت خام آن کشور در بازار های آسيايی است.
در آغوش گرفتن رقيب
مسعود ميرکاظمی وزير نفت جمهوری اسلامی و اشماتکو وزير انرژی روسيه در ۱۴ ماه ژوئيه جاری سند چشم انداز و يا «نقشه راه» همکاری ۳۰ ساله دو کشور در بخش انرژی را امضا کردند. به رغم امضا اين سند که فاقد کمترين تعهد اجرايی و بيشتر دارای جنبه های آرمانی و آينده نگر است، روسيه در زمينه گاز، ايران را بعنوان يک رقيب بالقوه تلقی کرده و آماده است که با استفاده از هر فرصت ممکن از تبديل شدن آن به يک رقيب بالفعل بخصوص در بازار گاز اروپا پيشگيری بعمل آورد.
همزمان با تلاش آلمان و پنج کشور اروپايی ديگر برای عملی ساختن طرح لوله نابوکو، ايران نيز طی اقدامی همزمان دست درکار کشيدن خط لوله تازه ای از عسلويه به مرز ترکيه است. اين خط لوله با هزينه تقريبی ۱.۵ ميليارد دلار ميتواند تا سال ۲۰۱۳ آماده بهرهبرداری شود. زمان تعيين شده برای به بهره برداری رسيدن خط لوله نابوکو سال ۲۰۱۴ تعيين شده است. اتصال اين دو خط لوله در ترکيه گامی بزرگ در جهت شکستن انحصار بازار صادرات گاز روسيه در اروپا تلقی خواهد شد.
بازار گاز اروپا برای ايران حتی پيش از کشف منبع عظيم پارس جنوبی نيز يک بازار طبيعی به حساب می آمد. کشيدن خط لوله ايگات يک و صادرات گاز به اتحاد شوروی و آغاز اجرای طرح خط لوله ايگات دو با هدف صادرات گاز ايران به اروپای غربی در سالهای قبل از انقلاب نشانه دارا بودن اين ظرفيت بالقوه است.
ايران با در اختيار داشتن دومين ذخيره بزرگ گاز برای رقابت با بازار انحصاری گاز روسيه در اروپا دارای يک موقعيت استثنايی است. با توجه به فراهم بودن زمينه اجرای طرح های توسعه منابع گاز در منطقه پارس جنوبی، در صورت از ميان رفتن موانع سياسی موجود و تامين مالی طرح های توسعه، افزايش ظرفيت توليد گاز ايران به ميزان ۲۵۰ ميليون متر مکعب در روز در فاصله چهار تا پنج سال کاملا فراهم می نمايد. اين ظرفيت بالقوه دوبرابر از مجموع صادرات کنونی گاز روسيه به اروپا بيشتر است.
جای شگفتی نخواهد بود چنانچه روسيه و گاز پروم از هر وسيله ای برای پيشگيری از تغيير وضعيت سياسی موجود در ايران حمايت به عمل آورده و در هر حال برای ممانعت از ورود گاز ايران به اروپا از هر فرصتی استفاده کنند.
شرکت گاز پروم از راه انحصار صادرات گاز به اروپا در حال حاضر به بزرگترين شرکت گازی جهان تبديل شده و بازوی قدرتمند تجارت خارجی روسيه و بزرگترين منبع پرداخت ماليات به دولت آن کشور محسوب می شود. حفظ بازارهای انحصاری گاز در اروپا هدف راهبردی شرکت گاز پروم و همچنين بخش با اهميتی از سياست خارجی روسيه در قبال ترکيه، ايران و اروپا است.
انحصار صادرات گاز
شرکت گاز پروم در صورت حفظ بازارهای انحصاری گاز در اروپا قادر به کنترل قيمت های گاز خواهد بود. اعمال کنترل بر قيمت ها مانع از در خطر قرار گرفتن درآمدهای ناشی از صادرات گاز می شوند. دولت روسيه نيز به نوبه خود ايفای نقش تامين کننده انرژی اروپا را به عنوان يک اهرم سياسی مورد استفاده قرار داده و از اين راه موقعيت خود را به عنوان شريک تجاری و اقتصادی اروپا تحکيم و از مزايای اقتصادی و امنيتی ان برخوردار شده است.
از سوی ديگر اروپا امنيت اقتصادی خود را تا حدود زيادی در گرو امنيت انرژی می بيند. در حالی که تکيه انحصاری بر منابع گاز و نفت روسيه امنيت انرژی اروپا را شکننده کرده، کمبود گاز سال پيش و افزايش قيمت های سرسام آور گاز مصرفی در اروپا در دو سال قبل ثابت کرد که نگرانی اروپا در مورد امنيت انرژی جامعه کاملا جدی است.
امنيت انرژی اروپا
به منظور افزايش ضريب امنيت انرژی خود، جامعه اروپا در صدد متنوع ساختن منابع تامين گاز و شکستن انحصار روسيه است. با اين وجود امکانات اروپا در جهت تحقق اين هدف راهبردی کاملا محدود است. گاز توليدی منطقه خزر(ترکمنستان و آذربايجان) به علاوه ذخاير عظيم گاز طبيعی ايران تنها منابع قادر به رقابت با صادرات گاز روسيه بشمار می روند.
روسيه با در خطر ديدن بازار انحصاری صادرات گاز خود مدعی است که هدف های «سياست متنوع ساختن منابع تامين انرژی اروپا» را قادر است از راه متنوع ساختن خطوط لوله انتقال گاز و همچنين متنوع ساختن مسير های انتقال گاز به قاره قديم تامين کند.
طرح مورد علاقه اروپا کشيدن خط لوله نابوکو و استفاده از منابع گاز ترکمنستان ايران و آذربايجان برای تغذيه رومانی، مجارستان بلغارستان و اتريش و احتمالا آلمان از راه ترکيه است. در حال حاضر ايران بعد از روسيه از بزرگترين ظرفيت بالقوه صادرات گاز به اروپا برخوردار است ولی شرايط سياسی کنونی در منطقه و وضعيت جاری نظام جمهوری اسلامی امکان استفاده اروپا از منابع گاز ايران را متوقف کرده است.
نقش واسطه ترکيه
ترکيه بدون در اختيار داشتن منابع عظيم گاز روسيه و ايران از دو دهه قبل در صدد استفاده از جغرافيای خود و بهره گرفتن از همسايگی با روسيه و ايران بوده است. طرح ترکيه دريافت گاز بيش از ميزان مصرف داخلی خود با هدف صادرات مجدد آن به اروپا است(همان طرح ساده ای که دوبی در قبال واردات کالا و صادرات مجدد آن از دو دهه پيش دنبال کرده و در حال حاضر بدون توليد به يک صادر کننده بزرگ جهانی کالا تبديل شده است.(
در اجرای اين سياست، ترکيه تاکنون بيش از سه برابر مصرف داخلی خود با روسيه، ايران و آذربايجان قرار داد خريد گاز به امضا رسانده و با تمامی طرف های خريدار و فروشنده گاز و يا سرمايه گذاران خطوط لوله گازی نيز از در مذاکره در آمده است.
رقابت با نابوکو
ترکيه يکی از طرفهای اصلی قرار داد خط لوله نابوکو است. همزمان خط لوله گاز«جريان جنوبی» را نيز که روسيه و گاز پروم با هدف از ميدان به در کردن خط لوله نابوکو مطرح ساخته اند مورد حمايت قرار داده است. در اين ميان، شانس پيروزی خط لوله جريان جنوبی که ولاديميرپوتين نخست وزير روسيه ماه قبل در استانبول با همتای ترک خود مورد مذاکره قرار داد در گرو شکست خط لوله نابوکو و از ميان رفتن امکان صادرات گاز به اروپا از هر منبعی، به جز روسيه است.
روسيه به منظور حفظ انحصار صادرات گاز خود در اروپا تنها در انديشه شکست طرح های رقيب خط لوله انتقال گاز به قاره قديم نيست. هدف ديگر روسيه از ميان بردن امکان صادرات گاز از هر منبع ديگر به قاره اروپا است. به اين منظور روسيه تلاش می کند که گاز صادراتی ترکمنستان را از مسير شمال به خاک خود انتقال دهد. قيمت های پيشنهادی گاز پروم برای خريد گاز ترکمنستان از حدود قيمت های گاز منطقه و قيمتی که ايران به آن کشور می پردازد، بيشتر است.
از مسيری ديگر، روسيه در صدد باز کردن دست چين در منابع گاز ترکمنستان و سرازير کردن بخشی از اين منابع گازی به شرق آسيا به جای ارسال آن به اروپا است. با همين انگيزه روسيه تمامی امکانات سياسی و شگرد های تجاری را به منظور کاهش صادرات گاز ترکمنستان به ايران نيز به کار می گيرد. در تلاشی موازی و با هدفی مشابه، آذربايجان نيز قرار داد مبادله گاز با ايران را اخيرا مورد تجديد نظر قرار داده و ممکن است نسبت به لغو آن اقدام کند.
جمع بندی روسيه در اين مورد بسيار ساده است: در صورت کاهش و يا قطع صادرات گاز ترکمنستان به ايران، جمهوری اسلامی مجبور به تامين نيازهای مصرف داخلی گاز خواهد شد و در نتيجه ظرفيت صادرات گاز را از دست خواهد داد. در صورت داشتن امکان صدور گاز، به رغم تمامی تمهيدات، روسيه و گاز پروم ترجيح می دهند که گاز صادراتی ايران به جای اروپا راهی پاکستان شود. از اين لحاظ گاز پروم ضمن تشويق ايران به ادامه تدارکات برای اجرای طرح «خط لوله صلح» پيشنهاد داده است که در راه کشيدن اين لوله سرمايه گذاری کند.
کاهش ظرفيت صدور گاز ايران به ترکيه (و از اين مسير مالا به اروپا) و بی نظمی در اجرای قرار داد جاری صدور روزانه تا ۳۰ ميليون متر مکعب گاز به آن کشور را روسيه و گاز پروم مورد استقبال قرار می دهند. آمادگی کامل روسيه و گاز پروم برای پرکردن کامل و بدون دفع وقت خلا ناشی از توقف صدور گاز ايران به ترکيه نشانه اين رضايت خاطر است.
به همان نسبت که قطع صادرات گاز ايران به ترکيه موقعيت ايران را به عنوان يک صادر کننده قابل اعتماد متزلزل می سازد، پرکردن بدون وقفه اين ظرفيت از سوی روسيه اعتبار کشور اخير را به عنوان يک تامين کننده قابل اعتماد انرژی افزايش می دهد.
اگرچه روسيه اعلام داشته که افزايش صادرات گاز به ترکيه را از ۲۲ ژوئيه جاری و بعد از توقف صادرات گاز ايران، بنا بر تقاضای شرکت بوتاس، طرف قرارداد ايران، انجام می دهد در هر صورت اين جايگزينی رويدادی نيست که در ايران از آن استقبال شود.
در حقيقت اين جايگزينی از نگاه ايران شبيه اقدام بالقوه عربستان سعودی در صورت قطع صادرات نفت خام ايران و اشغال بازار های صادرات نفت خام آن کشور در بازار های آسيايی است.
در آغوش گرفتن رقيب
مسعود ميرکاظمی وزير نفت جمهوری اسلامی و اشماتکو وزير انرژی روسيه در ۱۴ ماه ژوئيه جاری سند چشم انداز و يا «نقشه راه» همکاری ۳۰ ساله دو کشور در بخش انرژی را امضا کردند. به رغم امضا اين سند که فاقد کمترين تعهد اجرايی و بيشتر دارای جنبه های آرمانی و آينده نگر است، روسيه در زمينه گاز، ايران را بعنوان يک رقيب بالقوه تلقی کرده و آماده است که با استفاده از هر فرصت ممکن از تبديل شدن آن به يک رقيب بالفعل بخصوص در بازار گاز اروپا پيشگيری بعمل آورد.
همزمان با تلاش آلمان و پنج کشور اروپايی ديگر برای عملی ساختن طرح لوله نابوکو، ايران نيز طی اقدامی همزمان دست درکار کشيدن خط لوله تازه ای از عسلويه به مرز ترکيه است. اين خط لوله با هزينه تقريبی ۱.۵ ميليارد دلار ميتواند تا سال ۲۰۱۳ آماده بهرهبرداری شود. زمان تعيين شده برای به بهره برداری رسيدن خط لوله نابوکو سال ۲۰۱۴ تعيين شده است. اتصال اين دو خط لوله در ترکيه گامی بزرگ در جهت شکستن انحصار بازار صادرات گاز روسيه در اروپا تلقی خواهد شد.
بازار گاز اروپا برای ايران حتی پيش از کشف منبع عظيم پارس جنوبی نيز يک بازار طبيعی به حساب می آمد. کشيدن خط لوله ايگات يک و صادرات گاز به اتحاد شوروی و آغاز اجرای طرح خط لوله ايگات دو با هدف صادرات گاز ايران به اروپای غربی در سالهای قبل از انقلاب نشانه دارا بودن اين ظرفيت بالقوه است.
ايران با در اختيار داشتن دومين ذخيره بزرگ گاز برای رقابت با بازار انحصاری گاز روسيه در اروپا دارای يک موقعيت استثنايی است. با توجه به فراهم بودن زمينه اجرای طرح های توسعه منابع گاز در منطقه پارس جنوبی، در صورت از ميان رفتن موانع سياسی موجود و تامين مالی طرح های توسعه، افزايش ظرفيت توليد گاز ايران به ميزان ۲۵۰ ميليون متر مکعب در روز در فاصله چهار تا پنج سال کاملا فراهم می نمايد. اين ظرفيت بالقوه دوبرابر از مجموع صادرات کنونی گاز روسيه به اروپا بيشتر است.
جای شگفتی نخواهد بود چنانچه روسيه و گاز پروم از هر وسيله ای برای پيشگيری از تغيير وضعيت سياسی موجود در ايران حمايت به عمل آورده و در هر حال برای ممانعت از ورود گاز ايران به اروپا از هر فرصتی استفاده کنند.