معمولاً پرواز میان فلوریدا تا بوئنوس آیرس حدود ۱۰ ساعت طول می‌کشد، ولی هواپیمای قدیمی توربوپراپ مدل Skyvan PA-51 که روز دوشنبه ۲۴ ژوئن امسال در فرودگاهی در پایتخت آرژانتین بر زمین نشست، پروازی عادی نداشت و بیست روز در راه بود، با بیست بار نشست و برخاست در فرودگاه‌های بین راه و حتی تعویض یکی از موتورهای آن در جامائیکا.
این هواپیما در عین حال قدیمی‌تر از آن بود که شب‌ها امکان پرواز داشته باشد. تجهیزات جی‌پی‌اس هم نداشت و دو خلبان آن، یکی آمریکایی و یکی آرژانتینی، نهایتاً با استفاده از نرم‌افزارهای تلفن همراه خود آن را به مقصد رساندند.
حساسیت و کنجکاوی نسبت به پرواز اسکای‌ون به آرژانتین به این برنمی‌گشت که بار خاصی را حمل می‌کند یا مسافر ویژه‌ای دارد، بلکه این هواپیما یادآور مقطعی از تاریخ سیاه آرژانتین است؛ مقطعی میان سال‌های ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۳ که نظامیان با کودتا حکومت را در دست گرفتند و همهٔ طیف‌های مخالفان، از فعالان سیاسی احزاب و دسته‌جات چپ و لیبرال، مسلح و غیرمسلح، دانشجو و سندیکالیست، را مشمول سرکوب و مرگ و شکنجه‌هایی کردند که در مقیاس آمریکای لاتین که همزمان چندین کشورش زیر سلطه حکومت‌های نظامی بود، مانندی نداشت.
هواپیمای اسکای‌ونی که به آرژانتین بازگردانده شد، از جمله چندین هواپیمایی بود که شماری از مخالفان را در حالتی از بیهوشی در آنها قرار دادند و زنده‌زنده به دریا ریختند.
هواپیمای بازگشته به آرژانتین قرار است جزئی از «موزهٔ خاطره‌ها» در بوئنوس آیرس شود که در محوطهٔ آموزشگاه مکانیکی نیروی دریایی موسوم به اسما (ESMA ) برپا شده است. این آموزشگاه در دوران حکومت کودتا یکی از مراکز اصلی شکنجه و مرگ مخالفان بود و بنا به برآوردها بیش از چهار هزار نفر در آن زیر شکنجه جان باختند. شماری از آنها نیز با همین هوایپماها زنده‌زنده به دریا انداخته شدند.
یکی از کسانی که با همین هواپیمای بازگشته به آرژانتین به دریا انداخته شد، خانم آزوسنا ویلافلور بود که پسرش را حکومت کودتا در همان ابتدای کار سربه‌نیست کرده بود.
ویلافلور برای یافتن رد و اثری از پسرش، نستور، همراه با شمار دیگری از مادران و خواهران فعالان سیاسی و صنفی که حکومت کودتا رفتاری مشابه با آنها داشت، گروه «مادران میدان مایو» (Plaza de Mayo) را پایه‌گذاری کرد. این گروه مادران و خواهران هر پنجشنبه با روسری سفید در مقابل مقر دولت (Plaza de Mayo) تجمع می‌کردند و خواهان اطلاعات از وضعیت بستگان‌شان می‌شدند. دولت نظامی اما، در واکنش، خود خانم ویلافلور را هم بازداشت کرد و او را به «پرواز مرگ» سپرد.
دختران آزوسنا ویلافلوردر کنار «هواپیمای مرگ»
خانم سیسیلیا دی وینست، دختر ویلافلور و خواهر نستور، از جمله کسانی بود که در یافتن رد و اثری از هواپیمایی که مادرش را به دریا انداخت، پیگیری و تلاشی چند ساله داشت. او به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفته است که «برای ما، اعضای خانواده، هواپیمای بازگشتی به‌عنوان بخشی از تاریخِ سرکوب حائز اهمیت زیادی است، چون هم اجساد و هم خود هواپیما نشانه و روایتگر جنایتی هستند که بر بستگان ما رفته است».
هواپیمایی به اهمیت اتاق‌های گاز نازی‌ها
جیان‌کارلو چرائودو، عکاس ایتالیایی، در شناسایی و استرداد هواپیمای اسکای‌ون نقشی محوری داشت. او در نتیجهٔ تحقیقات مشترک خود با خانم میریام لوین، از بازماندگان شکنجه‌گاه امسا، متوجه شد که یکی از هواپیماهای دخیل در «پروازهای مرگ» در خدمت یک شرکت خصوصی حمل محموله‌های پستی در فلوریدای آمریکا بوده و اخیراً برای آموزش چترباز از آن استفاده می‌شده است.
شرائودو در مصاحبه‌ای گفته است که بسیاری برایشان عجیب بود که چرا او با اصرار و سماجت به دنبال یافتن هواپیمای به کار گرفته‌شده در «پروازهای مرگ» حکومت کودتا است، به‌خصوص که اجساد بسیاری از قربانیان سرکوب‌های آن حکومت همچنان پیدانشده باقی مانده‌اند.
او در توضیح تلاش خود به روزنامهٔ ال پائیس اسپانیا گفته است: «لازم بود و هست که هواپیماهای دخیل در پروازهای مرگ شناسایی شوند، چرا که آنها هم قطعه‌ای مهم در ماشین سرکوب حکومت نظامیان بودند؛ بسان همان نقشی که اتاق‌های گاز در حکومت نازی‌های آلمان داشتند.»
حکومت نظامیان آرژانتین در هشت سالی که در قدرت بود، در قیاس با همهٔ حکومت‌های نظامی که در همان سال‌ها بر کشورهای دیگر آمریکای لاتین حاکم بودند، کارنامه‌ای بسیار سنگین‌تر در رقم‌زدن شکنجه، سرکوب، مرگ و نقض فاحش حقوق بشر داشت.
کوچک‌ترین شک و ظن در بارهٔ این‌که این یا آن شهروند آرژانتینی نظری انتقادی یا مخالف با حکومت کودتا دارد کافی بود تا زیر تیغ سرکوب قرار بگیرد. بنا بر برآوردهای نهادها و سازمان‌های حقوق بشری، حدود ۳۰ هزار نفر از مخالفان حکومت کودتا، از طیف‌ها و عقاید گوناگون، از چپ تا لیبرال و کشیش‌های کلیسا و...، کشته و ناپدید شدهاند.
چهل سال پس از پایان دیکتاتوری در آرژانتین شکنجه‌گران کشوری ندارنددر جریان محاکمهٔ برخی از دست‌اندرکاران پروازهای مرگ در فاصلهٔ ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ مشخص شد که این پروازها دست‌کم هفته‌ای یک بار انجام می‌شده است. بنا بر اظهار شاهدان، به زندانیانی که مسافر این پروازهای مرگ می‌شدند، گفته می‌شد که قرار است آزاد شوند و برخی مواقع آنها را بعضاً خلاف خواست خودشان مجبور می‌کردند که در هوای آزاد با صدای موزیک زندانبانان برقصند. بعد تحت عنوان واکسیناسیون به آنها آمپول بیهوشی تزریق می‌شد. با تأثیر مادهٔ درون آمپول، سرپوشی به سر قربانی کشیده می‌شد، دست و پایش را هم می‌بستند و در هواپیما قرار می‌دادند.
در محاکمات یادشده که به صدور حکم حبس ابد برای ۲۹ تن از کارگزاران سرکوب در حکومت کودتا منجر شد، مشخص شد که حکومت نظامیان «پروازهای مرگ» را به گونه‌ای سیستماتیک در خدمت حذف مخالفان گرفته بود. اطلاعاتی که از این محاکمات به دست آمد، نشان می‌داد که هواپیمایی که حالا از فلوریدا به آرژانتین برگردانده شده، برای کشتن دست‌کم ۱۱ نفر از مخالفان زندانی مورد استفاده قرار گرفته است.
تلاشی فشرده برای یافتن سرنخ‌ها
برای دادستان‌های آرژانتینی دقیقاً مشخص نیست که چه تعداد زندانی از هواپیما به دریا انداخته شدهاند، ولی داده‌های یک گروه کالبدشکافی حاکی است که دست‌کم ۲۰۰ پرواز مرگ به جریان افتاده و دست‌کم جسد ۷۷ زندانی را امواج به سواحل آرژانتین و اوروگوئه، کشور همسایه، آورده که مورد شناسایی قرار گرفته‌اند.
در سه ماه میان دسامبر ۱۹۷۷ و فوریه ۱۹۷۸ آب جسد پنج زن را به ساحل آورد که بعدأ معلوم شد یکی از آنها خانم ویلافلور است. دو جسد دیگر متعلق به دو مادری بود که همراه با خانم ویلافلور گروه «مادران میدان مایو» را بنیان گذاشتند. دو جسد هم به دو کشیش زن فرانسوی تعلق داشت که مادران یادشده را در جست‌وجوی فرزندان‌شان کمک می‌کردند. اجساد این پنج زن ابتدا بدون تحقیق و شناسایی به خاک سپرده شدند، ولی سال ۲۰۰۵ که جریان وارسی کارنامهٔ خونین دیکتاتوری به جریان افتاد، دوباره نبش قبر انجام گرفت و اجساد هویت‌یابی شدند.
یکی از تصاویر قربانیانی که با دست و پای بسته به آب انداخته شدند
شرائودو و لوین تا سال ۲۰۱۰ از طرق گوناگون در جست‌وجوی رد هواپیماهای مورد استفاده در پروازهای مرگ بودند، ازجمله با زیر و رو کردن پرتال‌هایی که در کار تعقیب و ثبت پروازهای هواپیماها هستند.
آنها توانستند نهایتاً رد همین هواییمای اکنون بازگشته به آرژانتین را در فلوریدا پیدا کنند. بعدتر با دسترسی به پروتکل‌های پروازی این هواپیما و نوارهای ضبط‌شدهٔ پروازها مشخص شد که در پروازهای مرگ چه فردی یا افرادی خلبان بوده‌اند. همین یافته‌ها کمک کرد که خلبان‌ها شناسایی و دو تن از آنها در جریان محاکمات سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ به حبس محکوم شوند. یک خلبان هم پیش از صدور حکم فوت کرد.
یافته‌‌های شرانودو و لوین همچنین حاکی است که از پنج هواپیمایی که مشارکت‌شان در پروازهای مرگ مسجل شده، دو هواپیما در جریان جنگ آرژانتین با بریتانیا بر سر جزایر فالکند در سال ۱۹۸۲ از بین رفتند. سه هواپیمای دیگر سال ۱۹۹۴ به یک شرکت که مقر آن در لوکزامبورگ است فروخته شدند که یکی از آنها بعدتر برای خدمات پستی به یک شرکت مستقر در فلوریدا فروخته شد.
در سال جاری که دولت آرژانتین در واکنش مثبت به کارزار خانم دی وینست و شماری از فعالان حقوق بشر در صدد برآمد که این هواپیما را بخرد و به آرژانتین برگرداند، معلوم شد که هواپیما در اختیار شرکتی فعال در امر تربیت چترباز قرار دارد.
هواپیما در جریان بازگشت، به‌دلیل خرابی موتور، دو هفته مجبور به توقف در جامائیکا شد و چند روزی هم هوای نامساعد در بولیوی زمنیگیرش کرد.
کارنامه‌ای موفق در بازخوانی اجتماعی و حقوقی جنایت‌های دوران کودتا
بازخوانی و وارسی حقوقی جنایات دوران حکومت نظامی در آرژانتین و درس‌آموزی از آن دوران برای ممانعت از بروز جنایاتی مشابه گرچه سال ۲۰۰۶ و در واقع ۲۳ سال پس از استقرار دموکراسی در کشور آغاز شد، ولی یکی از موفق‌ترین کارنامه‌ها را در کل آمریکای لاتین و حتی در جهان دارد.
سال ۲۰۰۶ دولت وقت، در اولین اقدام، عفو عمومی را که دولت‌های بعد از حکومت نظامی وضع کرده بودند و کارگزارن حکومت کودتا در پناه آن از تعقیب و مجازات مصون بودند، لغو کرد.
در ۲۹۶ محاکمه‌ای که علیه ناقضان حقوق بشر در کمتر از بیست سال گذشته در آرژانتین برگزار شده است، یک هزار ۱۱۵ نفر مشمول حساب‌کشی و مجازات شدهاند.
تبدیل امسا و شماری دیگر از مراکز شکنجه و سرکوب به کانون‌های روشنگری و افشاگری و محملی برای آموزش دموکراسی و حقوق بشر، اعادهٔ حیثیت قربانیان و بازماندگان آن جنایات، پرداخت غرامت به بازماندگان قربانیان و تعیین هویت ده‌ها تن از کودکان فعالان سیاسی و صنفی که حکومت کودتا به افسران و کارگزاران خود سپرد نیز بخشی از این کارنامه است.
بازگرداندن هواپیمای اسکای‌ون از فلوریدا مورد موافقت و رضایت همهٔ مادران میدان مایو نبود. منتقدان این اقدام را نمایشی توصیف کردند و بر این نظر بودند که با ساخت قالبی نمادین و بزرگ شبیه روسری سفید مادران میدان مایو از فلزات ذوب‌شدهٔ هواپیما بهتر می‌توان خاطرهٔ قربانیان و یادآوری دوران سیاه دیکتاتوری را هک کرد و در عین حال تلاش و رنج و مرارت‌های مادران میدان مایو را ارج نهاد.
بیشتر در این باره: ایران امروز در آینهٔ فیلم سینمایی «آرژانتین ۱۹۸۵»