پیاده‌روی اربعین، آئینی مذهبی، سیاسی و حکومتی

"کفشتان نو نباشد، راحت باشد و مطمئن. به جای کیف، کوله پشتی بردارید، خانم‌ها، چادری بر سر کنید که بتوانید با آن راحت کوله بر پشتتان بیندازید، پارچه‌ای مستطیل و سیاه را هم کش بدوزید و مثل پوشیه جلوی صورتتان بیندازید تا مانع سوختگی صورت و تنفس گرد و غبار شود. قبل از تاریک شدن هوا خودتان را به یک موکب برسانید و تاریکی را در راه نمانید. در فاصله میان نجف تا کربلا، هر ۵۰ متر، یک موکب است، در مجموع، ۱۴51 موکب که در آن می‌توانید استراحت کنید، غذا بخورید و وسایل مورد نیازتان را بخواهید. پول فقط دینار عراقی همراهتان بیاورید، ریال را هیچ جا قبول نمی‌کنند. راستی، تنها نیایید، گروه‌های کوچک با همدیگر حرکت کنید تا امنیت بیشتری داشته باشید باآب و غذا، بارتان را سنگین نکنید، آب و غذا و دارو و ماساژ و حتی واکس کفش در میانه راه به وفور موجود است."

شاید همین توصیه‌ها و وعده‌ها سبب شده تا تعداد راهپیمایان مراسم پیاده‌روی از نجف تا کربلا که در سال‌های اخیر در ماه صفر قمری انجام می‌شود از ۴۰ هزار نفر در سال ۸۹ ، به بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در سال ۹۶ افزایش یابد و جمهوری اسلامی آن را بزرگترین گردهمایی مذهبی جهان بنامد.

اربعین، آئینی مذهبی، سیاسی، حکومتی

اما چه عاملی این جمعیت عظیم زن و مرد و پیر و جوان را به ۸۰ کیلومتر پیاده روی میان نجف و کربلا وا می‌دارد؟

سعید پیوندی، جامعه شناس ساکن فرانسه پاسخ می‌دهد:«همه‌ی ادیان در بنیاد بر اساس مناسک و آیین‌های خاص خودشان شکل گرفته‌اند برای این که این مناسک و آیین‌ها به نوعی در روندهای هویت یابی کسانی که به این مذاهب معتقدند، به دینداران، بسیار کمک می کند و پایه و اساس وجود نهاد دین را در هر جامعه تشکیل می‌دهد.

همین اتفاقات بین کاتولیک‌ها، پروتستان‌، یهودی‌ها و بودایی ها می‌افتد و همین طور مسلمانان. اما آن چه که در ایران این مسئله را در شرایط فعلی بسیار غامض می کند، این است که اگر در همه جای دنیا نهادهای مذهبی مستقل از دولت به عنوان بخشی از جامعه‌ی مدنی این کار را انجام می‌دهند، در ایران دولت به طور مستقیم در این کار دخالت می‌کند و تلاش می‌کند مراسم و آیینی که، در گذشته هم برگزار می شده ولی نه به این ترتیب، [بلکه] به صورت بسیار محدودتر را، به نفع سیاست ها و در جهت تبلیغات خودش به کار بگیرد. »

با این که از آغاز حضور رسمی ایران در راهپیمایی اربعین، تنها هشت سال می‌گذرد اما اهمیت آن برای مقامات ارشد جمهوری اسلامی، تا اندازه‌ای است که از مهم‌ترین تریبون‌ها برای تبلیغ آن استفاده می‌شود، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی می گوید: «این روزها مصادف شده با ایام اربعین. این راهپیمایی را می بینید؟ این حرکت عظیم میلیونی را، بین نجف و کربلا. این شور و شوق را می بینید؟ این را باید نگهداشت. این آن چیزی است که ضامن بقای این کشور است. »

تاکید آیت‌الله خامنه‌ای بر حفظ راهپیمایی اربعین، فصل‌الخطاب مسئولانی است که از همه امکانات کشور برای هدایت مردم به این راهپیمایی استفاده می‌کنند.

محمد باقر قالیباف، شهردار سابق تهران، از اولین مسئولانی بود که برنامه‌ریزی و هدایت راهپیمایی را برعهده گرفت و سنگ بنای راهی را گذاشت که جانشینانش را یارای تغییر آن نبود.

با این که گفته شده که هزینه‌های برگزاری راهپیمایی اربعین را مردمان شیعه از نقاط مختلف جهان تامین می‌کنند اما آن‌گونه که رضا حقیقت نژاد، روزنامه نگار ساکن ترکیه می‌گوید، همچنان سهم حکومت ایران قابل توجه است: «دولت از بودجه ی [سال] ۹۶، بیست میلیارد تومان خرج کرده. شهرداری امسال ده میلیارد تومان در نظر گرفته. ولی ما به بخش های تخصصی تر هم که می رویم می بینیم [از] آنجا هم دارد اعتبار تزریق می شود. یعنی مثلا یک میلیارد و سیصد میلیون تومان امسال برای داروی این مراسم اختصاص داده شد. یا مثلا در مورد بهسازی راه ها من دیدم که پانصد و پنجاه میلیارد تومان، اختصاص داده بودند که جاده هایی را که در مسیر راهپیمایی هستند بهسازی بکنند.

یا حتی برای شهرهای مرزی که مردم به آن جاها مراجعه می کنند، وزارت کشور اعلام کرد، هفده میلیارد تومان ما اعتبار اختصاص دادیم. شهرداری مشهد هم بوده، فکر می کنم ۱/۷ میلیارد تومان هم آن ها اختصاص داده بودند برای ستاد اربعینشان. بنابراین الان یک حوزه ی ملی پیدا کرده، که ارقامی که مشهودند و اعلام می شوند خیلی زیاد است اصلا شاید قابل جمع زدن نباشد، و یک بخش دیگر هم، ما یک بودجه ی پنهانی داریم که مثلا قرارگاه خاتم الانبیا، یا مثل سپاه، که آن ها بخش مهمی از این مراسم را پوشش می دهند، اصلا معلوم نیست که چه قدر در این زمینه هزینه می کنند. ضمن این که هزینه های امنیتی این مراسم هست، مثلا ارتش هم آن جا می رود، رادارهایش را قرار می دهد که تامین امنیت بکند، و می بینیم که ایران هزینه ی بسیار زیادی را در سال های اخیر، که هرساله هم دارد افزایش پیدا می کند، انجام داده. »

اما آیا همه با همه این هزینه ها، راهپیمایان کربلا، از امکانات ارائه شده رضایت دارند؟ محمد حسین که از شهر رشت به کربلا آمده به رادیو فردا می‌گوید: «آن قدری که باید، مثلا در حدی باشد که همه راحت بتوانند به آن برسند، مثلا سرویس بهداشتی ها، یا خیلی نظافت های عمومی، نه، ضعیف است، باید کار بشود رویش. اما در کل، که آدم به غایتش فکر می کند این چیزها زیاد مهم نیست.»

مشکلات بهداشتی را می‌توان مهم‌ترین مشکل میلیون‌ها نفر مسافر کربلا دانست. یک روز مانده تا اربعین ۹۶،مقامات وزارت بهداشت ایران اعلام کردند که نزدیک به ۲۰۰ نفر از افرادی که به ایران بازگشته‌اند، به دلیل ابتلا به اسهال در مراکز درمانی تحت مراقبت قرار دارند. هوای گرم، مسیر طولانی، اسفالت نبودن جاده ها، از عمده‌ترین مشکلاتی است علی رغم به کار گرفتن همه امکانات ملی و منطقه‌ای، افرادی که متاثر از تبلیغات مذهبی و سیاسی به این راهپیمایی می‌روند با آن روبرو هستند.

برخی از راهپیمایان اما همه این دشواری‌ها را به جان می‌خرند. مناسک اربعین برای این گروه، کم از سفر حج ندارد.آن ها از دوستان و نزدیکان خداحافظی می‌کنند و در شبکه‌های اجتماعی حلالیت می‌طلبند و عازم سفری می‌شوند که در تمام مدت شبانه‌روز از سوی رسانه‌های جمهوری اسلامی تحت پوشش خبری قرار می‌گیرد. یاسر، از راهپیمایان اربعین به رادیو فردا گفته است: «امسال خدا را شکر، خدا به من عنایت کرد، آقا ابا عبدالله الحسین دعوت کرد، که زائر آقا ابا عبدالله الحسین باشم. به امید خدا امسال سال سومم است. خدا را شکر سال به سال بهتر می شود. مرز مهران امسال نسبت به سال قبل خیلی بهتر بود. هجمه ی جمعیت را خوب کنترل کردند که برای کسی مشکلی پیش نیاید و مردم راحت بتوانند از مرز عبور کنند. تاثیر صدا و سیما خیلی زیاد است، همین که صدا و سیما می آید این شور حسینی را که مردم دارند، بازتاب می دهد، باعث می شود که مردم بیشتر علاقمند شوند به راهپیمایی حسینی و بیشتر برای سال های آینده تشریف بیاورند.»

اما راهپیمایی اربعین، مختص ایرانیان نیست. گردانندگان مراسم اربعین در شهر کربلا، سال ۹۵ از آمار ۲۷ میلیون عزادار روز اربعین، که از ۸۰ کشور جهان به کربلا سفر کرده بودند، خبر دادند، آماری که به گفته رضا حقیقت نژاد، جمهوری اسلامی به خوبی از آن استفاده می‌کند: «می شود گفت بر اساس تبلیغاتی که ایران می‌کند، حتی فراتر از منطقه فکر کرد. چون در سال های اخیر گفتند که این جهانی سازی یک مانور مذهبی شیعیان است و تلاش کردند که از سایر کشورهای غیر مسلمان هم نیرو جذب بکنند که همه اش تبلیغ کنند و گفتمان سازی بکنند، و اهدافشان را این تعریف کردند و در سطح منطقه ای هم این را به عنوان یک جبهه از نبرد خودشان علیه برخی از رقبای منطقه ای تبلیغ کردند، به خصوص در مقابل عربستان، و گه گاهی می بینیم آن تبلیغاتی که برای راهپیمایی اربعین می شود، به موازات حج گرفته می شود، و جمهوری اسلامی سعی می کند این را مهم تر از آن رویدادهای مذهبی در عربستان تلقی کند. »

حضور جمهوری اسلامی و جمعیت شیعه ایرانیان، از سال ۸۹ و با خروج نیروهای آمریکایی از عراق، در مراسم اربعین پررنگ‌تر شد. با این که در سال‌های آغازین این حرکت، تنها بر وجه مذهبی مراسم تاکید می‌شد، به تدریج اما به نطر می‌رسد سیاست های جمهوری اسلامی در مذهبی نگه داشتن این حضور چند میلیونی تغییر کرده است. نیما، روزنامه نگاری است که شاهد این راهپیمایی میلیونی است:

«...موکب هایی است که بیشتر از ایران آمده اند... ایرانی ها بیشتر موکب زده اند چادر زده اند، حتی شعارهای سیاسی هم گذاشته اند، مثلا راه قدس از کربلاست و شعارهای مرگ بر آمریکا که می زنند، می دانید که الان ...عربستان و آمریکا بیشتر شده. منتها این موکبی که ایرانی ها دارند می زنند بیشتر شعارهای سیاسی دارد، جنبه ی سیاسی اش بیشتر از دین است...»

فعالیت های سیاسی ایران در مراسم اربعین در حالی پر رنگ‌تر شده است که روزهای منتهی به این مراسم مذهبی ، مملو از تنش سیاسی میان ایران و عربستان سعودی بود. در حالی که عربستان ایران را به حمایت نظامی از حوثی‌های یمن و ارسال اسلحه برای آنها متهم می‌کند، ایران با رد این اتهام ها می‌گوید که عربستان در تلاش است تا امنیت منطقه را مختل کند. در میانه کشمکش سیاستمداران،‌ مرزهای ایران و پاکستان شاهد هزاران تن از شیعیانی بود که در صف گرفتن ویزای ایران و عراق قرار داشتند.

گفته شده که سال گذشته بیش از ۳۰۰ هزار شیعه از کشور افغانستان در مراسم اربعین شرکت کرده بودند. آیا افزایش تبلیغات سیاسی ایران در راهپیمایی اربعین می‌تواند بر توازن قوا در منطقه تاثیر بگذارد؟ پاسخ محمد جواد اکبرین، تحلیلگر سیاسی ساکن فرانسه، به این پرسش مثبت است: «مسیری که جمهوری اسلامی در این زمینه انتخاب کرده به نظر من، به طور مشخص هوشمندانه است. یعنی هم اهداف خودش را تا حدودی در سیاست خارجی اش تامین می کند، هم نفوذش را در جوامع شیعی در کشورهای دیگر گسترش می دهد، با تکیه بر این رنگ های هویت، هم در سیاست داخلی خودش به اعتقاد من می تواند این را یک ابزار فشار برای رقبای خودش قرار بدهد.

در مجموع، دستاویز موفقی است، تکیه کردن بر مرزهای هویتی. این در همه ی ادیان جواب داده به اعتقاد من، هر جا که مرزهای هویتی پر رنگ شده. اگرچه نتایجش در ادیان دیگر و در شرایط دیگر و در سوابق تاریخی شان، در آینده خونبار است و مقدمات جنگ هایی را فراهم کرده. من معتقدم راهپیمایی اربعین چون استعداد تبدیل شدن به یک لشکری را دارد که بعدها در جنگ های قومی هم بتوانند آن را به رخ بکشند و چه بسا به کار بگیرند. یعنی به همان اندازه که حالا موفق می شوند از برخی کشورها برای اهپیمایی اربعین آدم بیاورند، از همین سیستم برای جمع آوری شیعیان استفاده می کنند، برای جنگ های منطقه ای، شبیه کاری که در سوریه توانستند بکنند با برخی از نیروهای افغان و نیروهایی که از کشورهای دیگر آوردند.»

بر اساس آخرین اخبار منتشر شده، اسحاق جهانگیری (معاون اول رئیس جمهور)، سلطانی فر (وزیر ورزش)، ابراهیم رئیسی (تولیت آستان قدس رضوی)، سعید جلیلی (عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام)، و محمدباقر قالیباف (شهردار پیشین تهران) از چهره های سرشناس راهپیمایی اربعین ۹۶ بوده اند.