همه آنچه برای احیای هامون نیاز است

عکس‌ها و فیلم‌های تازه منتشرشده از تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان ماهی‌های کوچکی را نشان می‌دهد که یا مرده‌اند، یا در حال جان دادن در آبی گل‌آلود با عمقی کمتر از یک بند انگشت هستند. فیلمی که باشگاه خبرنگاران جوان منتشر کرده، این ماهی‌ها را تا مسافتی طولانی نشان می‌دهد که در تلاشند در هر قطره آب گل‌آلود و غلیظ تنفس کنند. فیلمی که با این عنوان منتشر شده است؛ «مرگ میلیاردها ماهی در تالاب هامون».

هامونی که روزگاری نگین استان سیستان و بلوچستان بود با انبارهای عظیم غله و نامی درخشان در ادبیات کهن ایران، نه بر اساس این فیلم و عکس‌ها و نه بر اساس آنچه محلی‌ها می‌گویند و نه بر اساس دعواها و سخنان مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست در تهران و در استان بلکه بر اساس عکس‌های ماهواره لندست تقریبا به طور کامل خشک شده است. این عکس‌های ماهواره‌ای بخش کوچکی از آب را در این تالاب نشان می‌دهند که در فاصله مردادماه تا شهریور امسال، آنقدر خشکیده که تبدیل به یک نقطه کوچک شده است.

یک خانه، یک زمین ۱۱۷؛ برج من خاکی از آن آمد که «هامون» یافتم

موضوعی که پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در دانشگاه زابل اعلام کرد و گفت این تالاب به‌طور کامل خشک شده است. یک فاجعه زیست‌محیطی که البته از سوی مدیر کل محیط زیست سیستان و بلوچستان رد شد و اعلام کرد، حال تالاب هامون بسیار خوب است و این خبرها و مرگ ماهیان به توصیف او جوسازی است.

با این وجود اسماعیل کهرم، مشاور سازمان حفاظت محیط زیست در تهران نابودی کامل این تالاب جهانی را تایید می‌کند و به عنوان یک کارشناس و پژوهشگر محیط زیست، مقصر را افغانستان می‌داند:

«هامون کاملا خشک شده است. به این دلیل که افغانستان به تعهدش عمل نکرد. در زمان نخست‌وزیری آقای هویدا، وقتی افغانستان سدهای کجکی و کمال‌خان را روی رودخانه هیرمند (هلمند به قول آنها) احداث کرد، قرار شد ثانیه‌ای بیست و شش متر مکعب به ایران برای تالاب هامون آب بدهد. اما آنها زیر قولشان زدند و باعث شد هامون خشک شود. هرچند، گاهی آب این سدها را باز می‌کنند، اما به خاطر لایروبی. از طرفی بین این دو سد و مرز ایران که هامون در آن قرار گرفته، دره‌ای هست که به نام «دره جهنم» که چون مدت زیادی در هیرمند آب جاری نبوده ترک‌های عظیم خورده است. اگر آب را هم باز کنند مدت‌های مدیدی این آب به عمق زمین می‌رود و هیچ‌وقت به ایران نمی‌رسد».

تالاب هامون در استان سيستان و بلوچستان سومین دریاچه بزرگ ایران بوده است؛ دریاچه یا تالابی که آبش را از رود هیرمند یا هلمند دریافت می‌کند که از ولایت هلمند افغانستان به ایران می‌ریزد. همین شرایط این روز فرامرزی باعث امضای قرارداد حقآبه هيرمند در سال ۵۱ خورشيدی بين ايران و افغانستان شد. اما مسئولان ایرانی می‌گويند، از اواخر دهه ۱۳۷۰ و افزايش خشکسالی در سيستان و بلوچستان، ميزان ورودی آب رودخانه هيرمند به درياچه هامون کم شده است. موضوعی که همیشه افغان‌ها تکذیب کرده‌اند. از جمله فاروق اعظم، پژوهشگر محیط زیست در کابل که در رشته سیاست آب تحصیل کرده و در مورد رود هیرمند پایان‌نامه دکترای دانشگاهی نوشته است:

«هیچ سدی در این مسیر جور نشده است. این حرف به کلی ناموزون است. هیچ سد بعد از آن آن قرارداد با ایران جور نشده است. من هلمند رفته بودم و دیدم حداقل سیصد مترمکعب آب به ایران می‌رفت. به خاطر اینکه هیچ طرحی نیست. این ایران است که آب را از هامون گشتانده و هامون را خشک ساخت. هامون تا ۱۵ سال پیش خشک نبود. هامون به خاطر این خشک شد که ایران بر آب‌های هلمند نیمه چاه‌ها ساخت و آنجا آب را از هامون بند کرد.»

فاطمه امان روزنامه‌نگار و کارشناس مسایل ایران و جنوب آسیا که چندی پیش سفری به افغانستان داشت، گزارش مفصلی را در شورای آتلانتیک درباره اختلاف ایران و افغانستان بر سر هیرمند منتشر کرده است. او معتقد است، در این زمینه نمی‌توان فقط یک طرف را محکوم کرد:

«چاه‌های غیرمجاز هم در افغانستان و هم در ایران حفر شده‌اند. آب‌بندهای مرزی هم وضعیت را خیلی خراب کردند و باعث کندشدن ورودآب هیرمند به هامون شده‌اند. چاه‌نیمه‌هایی که درست شده، بزرگترینش اصلا راه خروجی ندارد که باعث بخار آب می‌شود. یعنی آبی که از هیرمند منحرف کردند در آنجا جمع کردند که برای آبیاری و مصرف‌های دیگر استفاده می‌شود، اساسا فقط سهم هامون بوده که از آن گرفته شده است. تازه یک عامل دیگر هم هست؛ شرکت شیلات در دهه ۸۰میلادی یک گونه ماهی را در هامون ریخت که خیلی سریع هم رشد می‌کرد و آن زمان هم همه خوشحال بودند که چه منبع اقتصادی برای منطقه درست شده است. ولی آن ماهی‌ها تمام پوشش گیاهی زیر آب را نابود کردند. همه این عوامل مختلف را در نظر داشته باشیدکه همزمان شده با یکی از بدترین خشکسالی‌‌های منطقه جنوب آسیا. پیش‌زمینه‌اش هم برمی‌گردد به ۱۹۹۸ تا سال ۲۰۰۲ که به خاطر یک سری اختلاف نظر سیاسی، طالبان دریچه‌های سد کجکی را به روی ایران بست. در نتیجه سهم هامون کاملا نرسید و یک خشکسالی خیلی طولانی هم در منطقه هست که همه اینها باعث شد هامون خشک شود.»

مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران یک روز بعد از اعلام خبر خشکیدن کامل هامون اعلام کرد، هامون به بارندگی‌های فصلی وابسته است و فقط با این روش آبگیری می‌شود. هامون امسال با وابستگی به همین رویه فقط ۳۰ درصدش آبگیری شده که برای احیا اصلا کافی نیست. همینطور مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان بعد از انتشار عکس‌های ماهواره‌ای هامون گفت: امسال هم مثل سال‌های قبل بوده است؛ طوفان‌های ۱۲۰ روزه و میانگین ۴۰ درجه سانتیگراد دمای هوا، تبخیر فراوان آب را در پی داشته و باعث شده در پایان فصل تابستان قسمت‌های زیادی از تالاب رو به خشکی بگذارد.

فاطمه امان که در مورد هامون و هیرمند (هلمند) پژوهش کرده از راهکارهایی می‌گوید که بر اساس تحقیقش می‌تواند به عنوان نخستین قدم‌ها به احیای این دریاچه کمکی بکند:

«یکی از کسانی که با او مصاحبه کردم، به من گفت فرض کنیم هامون تقصیر افغانستان بوده؛ دریاچه ارومیه تقصیر که بود؟ دریاچه‌های دیگر ایران که یکی پس از دیگری خشک می‌شود، تقصیر کیست؟ اشاره او به نبود مدیریت صحیح آب که هم در افغانستان وجود دارد و هم در ایران. الان راه‌حل این است که مساله را از سیاسی‌کردن بیرون بیاورند و با هم حرف بزنند. بین ایران و افغانستان یک نیمچه قراردادی وجود دارد که بر اساس آن می‌توانند، حداقل عمل کنند. لازمه این کار ملاقات‌های گروه‌های کارشناسی و ملاقات در سطح بالای دولتی است. کمک‌های بین‌المللی واقعا در این لحظه حیاتی است.»

همه‌جا صحبت از کمک‌های بین‌المللی است. اینکه تکلیف هامون به این سادگی‌ها روشن نمی‌شود. مسایل بین ایران و افغانستان با وجود سفرهای مکرر مسئولان محیط زیست دو کشور و گفت‌وگوها هنوز حل نشده است. برخلاف اینکه معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ماه گذشته در نشستی گفت: «در سطح بین‌المللی برای هامون خیلی کار کردیم. برای اولین بار من یک ساعت خاص هامون با آقای اشرف غنی رییس جمهور افغانستان صحبت کردم. اما ابعاد موضوع که خیلی ابعاد وسیعی است. ابعاد فراملی، منطقه‌‌ای است. طوفان‌های گرد وغبار و خشکسالی موضوعی است که با مشارکت جوامع بین‌المللی و کشور همسایه ما، افغانستان قابل پی‌گیری است.»

با این همه هنوز موضوع بین ایران و افغانستان حل نشده و شاید برای همین است که هفته گذشته در واشینگتن دی سی در آمریکا نشستی به نام «هامون و بحران آب در ایران» برگزار شد. با نمایش فیلم مستند «روزگار هامون» (محمد احسانی) در مورد وضعیت نابسامان تالاب هامون که خشک شده و دیگر چیزی از عمرش باقی نمانده است.

باربارا اسلاوین مدیر برنامه «آینده ایران» در شورای آتلانتیک که برگزارکننده و مجری این نشست بود، در مورد چگونگی کمک‌های جهانی به هامون که دراین نشست هم مطرح شد، می‌گوید:

«فکر می‌کنم این خیلی مهم است که سازمان‌های جهانی از هیچ کمکی فروگذار نکنند؛ این یک مساله بشردوستانه است که فقط روی ایران تاثیر نمی‌گذارد، بلکه بر بقیه کشورها مثل افغانستان هم اثر می‌گذارد و توفان شن و آلودگی هوا فقط نمونه‌هایی از آن است. امیدوارم بانک جهانی، به ویژه صندوق تسهیلات محیط‌ زیست جهانی دوباره فعالیتش را در ایران از سربگیرد. سازمان ملل، پروژه‌هایی را در این زمینه شروع کرده‌اند.»

به گفته خانم اسلاوین، برخی کمک‌های جهانی به ایران شروع شده است:

«فکر می‌کنم مثلا سازمان منارید در ایران، بودجه ساخت فیلم در این زمینه اختصاص می‌دهد و همینطور به بعضی از مردم محلی کمک می‌کند تا با توجه به شرایط تازه هامون مهارت‌های جدیدی یاد بگیرند و جایگزین عادت‌ها و کارهایی کنند که در زمان پرآبی دریاچه هامون داشته‌اند؛ آموزش‌هایی در زمینه تطبیق و هماهنگی با تغییرات و کمک‌های فنی که ایران می‌تواند استفاده بهتر و بهینه‌تر آب داشته باشد و آب را ذخیره کند و بتواند جایگزین‌های بهتری در شیوه کشاورزی داشته باشد. فکر می‌کنم سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل (فائو) کمک‌هایش را آغاز کرده تا تغییراتی در الگوی کشت زمین‌های کشاورزی منطقه به وجود آورد؛ تغییراتی شبیه آنچه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام داده است.»

او اضافه می کند:

«به نظر من بهتر است تبادل‌های بیشتر دانشگاهی بین ایران و آمریکا در این زمینه شکل بگیرد و دانشمندان و متخصصان آمریکایی مدیریت منابع آب به ایران کمک کنند. این دیگر یک مساله سیاسی نیست، بلکه زندگی انسان‌ها در میان است.»

هیچ‌کدام از مسئولان به صراحت خشک‌شدن کامل هامون را تایید نکرده‌اند، اما تلویحا گفته‌اند احیای هانون برنامه بلندمدت می‌خواهد. برنامه‌ای که وابسته به پیگیری جدی حقآبه کامل هامون از رودخانه هیرمند است؛ یعنی بازگویی یک داستان تکراری که چند دهه است تکرار می‌شود.