قطع روابط عربستان سعودی و ایران، پایان ماجرایی طولانی بود که ترکیبی از اختلافات شیعه و سنی، جنگ‌های نیابتی در سوریه و یمن، بحران سیاسی حاکمان بحرین با اکثریت شیعه این کشور و ناخرسندی سعودی‌ها از توافق ایران و قدرت‌های جهانی بر سر حل‌وفصل پرونده هسته‌ای ایران را در برمی‌گرفت.
خط و نشان نفتی
در حوزه اقتصاد نیز ماه‌هاست این جدال لفظی، علنی است، جنگی با رنگ و بوی نفت که با کاهش قیمت‌ها در بازار جهانی و کوتاه نیامدن عربستانی‌ها از تولید و صادرات نفت با تمام توان، صدای مسئولان دولت ایران ازجمله حسن روحانی را درآورد که هرازگاهی در این چند ماه، به بهانه‌ای، عربستان را متهم کرده که عامداً قیمت نفت را این‌چنین کاهش داده است تا ایران و روسیه را تحت‌فشار بگذارد.
اما گذشته از رقابت نفتی دو کشور در بازارهای جهانی که با اعلام آمادگی ایران برای ورود به بازار نفت و اصرار برگرفتن سهم بازار پیش از تحریم‌ها، اعلام قطع روابط ایران و عربستان و همراهی چند کشور دیگر با سعودی‌ها، برگه دیگری از کتاب اختلافات دو کشور در فصل روابط اقتصادی است.
بررسی تغییرات بازارهای سهام منطقه‌ای و بازار جهانی نفت در روزهای گذشته و پس از تیرگی روابط تهران – ریاض نشان می‌دهد که واکنش‌ها در این بازارها، چنان محدود و ناچیز بوده که قابل‌چشم‌پوشی است.
اما اقتصاد ایران درست زمانی که چشم‌به‌راه سرمایه‌گذاران خارجی عمدتاً از پایتخت‌های اروپایی و آسیایی است و امید به آن دارد که بتواند از بازارهای گشوده شده بر روی اقتصاد خود، بهره‌مند شود، عربستان سعودی و پس‌ازآن شرکای سیاسی سعودی، اعم از بحرین، اردن، مصر و سودان ارتباط خود با ایران را قطع کرده‌اند.
روابط نیمه‌‌سرد اقتصادی
روابط تجاری ایران و عربستان سعودی بر اساس آمار و ارقام گمرک ایران در هشت ماه گذشته از سال خورشیدی جاری رقمی کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار بوده که در مقیاس تجارت هر دو کشور عدد قابل‌توجهی نیست، دراین‌بین تراز تجاری دو کشور بیش از ۱۱۰ میلیون دلار، به نفع ایران بوده است.
عمده صادرات ایران به عربستان سعودی، شامل خشکبار و محصولات فولادی بوده و مهم‌ترین قلم وارداتی ایران از عربستان سعودی در این مدت، قوطی نوشابه بوده است که هیچ‌کدام کالایی اساسی با بازاری غیرقابل جایگزین برای هیچ‌یک از دو کشور محسوب نمی‌شوند.
اسدالله عسگراولادی، بازرگان شناخته‌شده ایرانی و رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین نیز در گفت‌وگو با ایسنا به این موضوع تأکید می‌کند که رابطه تجاری و اقتصادی ایران و عربستان در تمام این سال‌ها باواسطه کشوری ثالث همچون کویت، امارات یا عمان انجام‌گرفته است.
رابطه عمده دیگر دو کشور موضوع حج و سفر زائران ایرانی به عربستان سعودی است که به گزارش وب‌سایت «صدای اقتصاد»، سفر سالانه ۵۰۰ هزار زائر حج عمره به عربستان و ۱۰۰ هزار زائر ایرانی حج واجب یا تمتع به عربستان، منفعتی ۱۵۰۰ میلیارد تا ۲۰۰۰ میلیارد تومانی برای سعودی‌ها به همراه دارد.
گزارشی در روزنامه شرق، چاپ تهران، به نقل از یک کارشناس امور گردشگری، رقم منفعت سعودی‌ها از سفر حجاج ایرانی به این کشور را تا سالانه ۳ هزار میلیارد تومان نیز برآورد کرده است.
البته آن‌طور که عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان گفته قطع روابط کشورش با ایران شامل سفرهای حج نمی‌شود، دولت ایران تا اینجای کار در واکنش به رفتار سعودی‌ها، واردات هر کالی ساخت عربستان از هر مبدائی را ممنوع اعلام کرده و همچنان به توقف سفرهای حج عمره، رأی داده است، اما تعیین تکلیف حج واجب یا تمتع به تصمیم رهبر جمهوری اسلامی ایران، وانهاده شده است.
بررسی سرجمع روابط تجاری ایران با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس نشان می‌دهد که به‌جز رابطه تجاری ایران و امارات که اعداد قابل‌توجهی را در برمی‌گیرد، رابطه ایران با دیگر شیخ‌نشین‌ها و کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس چندان چشمگیر و قابل‌اعتنا نبوده است.
به‌طور مثال رابطه تجاری ایران و بحرین در سال ۱۳۹۳، رابطه‌ای باارزش کمتر از ۳۵۰ میلیون دلار بوده که این رابطه بیشتر به نفع بحرین بوده که مبدأ وارداتی سیستم‌های صوتی به ایران بوده است.
رابطه تجاری ایران و قطر در سال گذشته به‌زور و زحمت به ۱۰۰ میلیون دلار رسیده است که عدد ناچیزی در ابعاد اقتصادی ایران و قطر است.
کویت که از خریداران سیمان تولیدی ایران و مقاطع مختلف فولادی به شمار می‌آید و در مقابل از اصلی‌ترین مبادی ورود وسایل نقلیه ورودی به ایران است. رابطه تجاری ایران و کویت در سال گذشته به ۲۵۰ میلیون دلار بالغ می‌شده است.
رابطه اقتصادی ایران با کشورهایی همچون اردن، مصر و سودان نیز رابطه‌ای سرد در بیش از سه دهه گذشته ارزیابی می‌شود.
امارات، امارت متفاوت
اما داستان امارات و ایران، داستانی متفاوت است، امارات از مهم‌ترین و عمده‌ترین شرکای تجاری ایران در سال‌های اخیر محسوب شده است.
حجم روابط دو کشور در سال گذشته بالغ‌بر ۱۵ میلیارد دلار می‌شده است که سهم ایران بیش از ۴ میلیارد دلار و سهم اماراتی‌ها که عمده آن صادرات مجدد کالاهای تولیدی در دیگر شورها به ایران است، به بیش از ۱۱ میلیارد دلار می‌رسیده است.
بر اساس گزارش آمار ایران از کارنامه تجارات خارجی در ۹ ماهه امسال نشان می دهد که سرجمع تجارت با امارات متحده عربی به حدود ۹.۵ میلیارد دلار بالغ می‌شده است، در این مدت ایران از کشور امارات متحده عربی بیش از ۵.۷ میلیارد دلار کالا، وارد کرده است.
در همین مدت، ارزش صادرات کالاهای ایرانی به مقصد امارات نیز به بیش از ۳.۷ میلیارد دلار بالغ می‌شده است.
شاید همین اعداد و ارقام قابل‌توجه است، که اماراتی‌ها را واداشته تا گزینه کاهش سطح روابط با ایران را جایگزین قطع رابطه کنند تا یکی به میخ عربستان و یکی به نعل ایران بزند.
بررسی روند واردات و صادرات روزانه ایران از امارات متحده عربی و به این کشور در دوره بالا گرفتن تنش‌ها نیز نشان می‌دهد که تغییرات معناداری در این خصوص اتفاق نیفتاده است.
در نمودار یک مشاهده می‌شود، که روند واردات ایران از امارات متحده عربی از نخستین روز کاری دی‌ماه امسال تا ۲۱ دی ۱۳۹۴، روندی با فراز و نشیب‌هایی یکسان بوده است.
اعداد و ارقام نمودار، برگرفته از گزارش‌های گمرک ایران است
امارات متحده عربی در روز ۱۴ دی‌ماه در تبعیت از عربستان سعودی اعلام کرد که سطح روابط خود با ایران را کاهش می‌دهد، اما روند واردات روزانه ایران از این کشور طی روزهای پس‌ازاین تاریخ، بیانگر آن است که کاهش معنادار یا مداومی در این روند، مشاهده نمی‌شود.
رتبه امارات در میان کشورهای مبدأ واردات به ایران در این دوره زمانی از رتبه دوم تا رتبه ششم در نوسان بوده است.
گمرک ایران در گزارش روزانه صادرات ایران به تفکیک کشور مقصد، آماری از روزهای پیش از ۱۴ دی‌ماه منتشر نکرده است تا بتوان اعداد و ارقام ارزش صادرات ایران به امارات قبل و بعدازاین روز خاص را مطالعه کرد، اما روزهای پس از ۱۴ دی‌ماه تا یک هفته بعد از آن نیز نشان می‌دهد که ارزش صادرات ایران به امارات متحده عربی کاهش نداشته است.
اعداد و ارقام نمودار، برگرفته از گزارش‌های روزانه گمرک ایران است
در روزهای گذشته که صحبت بر سر بالا گرفتن تنش بین ایران و کشورهای عربی منطقه در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس بالاگرفته است، اظهارنظرهایی در خصوص جایگزینی امارات با کشور دیگری به‌عنوان شریک تجاری عمده، شنیده‌شده است، ازجمله یحیی آل اسحاق، رئیس پیشین اتاق بازرگانی تهران، در گفت‌وگویی با مهر، از لزوم جایگزینی کشور دیگری همچون عمان به‌جای امارات در تجارت خارجی ایران، سخن گفته است.
او حتی از انجام مطالعاتی ۲ هزارصفحه‌ای در این خصوص با موضوع مدیریت چنین شرایط خبر داده است.
اینکه ایران در پی تحولات اخیر با جدیت به دنبال تغییر مناسبات تجاری خود و یافتن جایگزینی به‌جای امارات متحده عربی برای انجام واردات و صادرات و تجارت خارجی خود است یا این حرف تهدیدی در راستای دعوای لفظی مقام‌های رسمی و غیررسمی در دو کشور است، نیاز به زمان دارد.
ضمن آنکه در ۹ ماهه امسال حجم تجارت خارجی بین تهران - مسقط، حتی به ۳۰۰ میلیون دلار هم نرسیده و در سطح ۲۹۴ میلیون دلار محدود مانده‌است.
در این دوره زمانی، ایران بیش از ۳۶.۵ میلیون دلار از عمان کالا وارد کرده است که عمدتا خودروهای وارداتی بوده اند، همچنین در این ۹ ماه، ارزش صادرات مستقیم کالاهای ایرانی به عمان، ۲۵۷ میلیون دلار بالغ می‌شده است.
این حجم از تجارت خارجی ایران با عمان، نشان می‌دهد که جایگزینی عمان با امارات در کوتاه‌مدت امری ممکن نیست.
این در حالی است که اسدالله عسگراولادی، رئیس کمیسوین صادرات اتاق ایران در گفت‌وگو با وب‌سایت«اقتصادنیوز» اطمینان داده است که «هیچ تغییری در تجارت ایران و امارات رخ نمی دهد.»
به گفته این بازرگان شناخته شده ایرانی، «کناررفتن امارات از عرصه مبادلات تجاری با ایران به ضرر خود این کشور است نه به ضرر ایران.»
به استناد این اعداد و ارقام نیز می‌توان به این جمع‌بندی رسید که بالا گرفتن این تنش سیاسی در عرصه اقتصاد چندان معنادار نخواهد بود، هرچند بالا گرفتن این تنش، پیام‌های غیرمستقیمی در حوزه اقتصاد دارد و آن پیام در شرایطی که ایران تلاش می‌کند با عادی‌سازی روابط خود با جهان، خود را «لنگر ثبات» در منطقه معرفی کند، تناقض‌آمیز خواهد بود.
شاید به‌حق باشد که دولت ایران به‌ویژه اقتصادی‌های داخل دولت، بیش از آنکه نگران تبعات اقتصادی مستقیم تنش با ریاض باشند از پیام‌های غیرمستقیم ارسال‌شده این تنش به سرمایه‌گذاران اروپایی و آسیایی در هراسند.