در گزارش سالانه «مجمع جهانی اقتصاد» درباره «رقابت‌پذیری جهانی»، که چهارشنبه هفدهم اکتبر در ژنو منتشر شد، اقتصاد ۱۴۰ کشور جهان از جمله ایران بر پایه این شاخص بررسی و طبقه‌بندی شده است. «مجمع جهانی اقتصاد»، که شهرتش عمدتاً مدیون نشست معروف سالانه آن در داووس سوئیس است، انتشارات گوناگونی دارد که «رقابت‌پذیری جهانی» یکی از معتبرترین آنها است.
مفهوم «رقابت‌پذیری»
بر خلاف آنچه معمولاً تصور می‌شود، «رقابت‌پذیری» یک سرزمین تنها بر پایه ملاک‌های مربوط به بازرگانی خارجی آن اندازه‌گیری نمی‌شود. اینکه یک کشور بتواند، با صدور یک یا چند کالای برخوردار از سطح بالای رقابت، موازنه بازرگانی خود را به سطحی مطلوب برساند، تنها پایه اندازه‌گیری درجه «رقابت‌پذیری» آن کشور نیست.
«رقابت‌پذیری»، در گزارش «مجمع جهانی اقتصاد»، مفهومی است بسیار وسیع‌تر و عمیق‌تر و بر مجموعه نهادها و سیاست‌ها و عواملی تکیه دارد که زمینه شکوفایی و پیشرفت درازمدت یک کشور را فراهم می‌آورند. کشوری از سطح مطلوب «رقابت‌پذیری» برخوردار است که بتواند زمینه افزایش درآمد و رفاه مردمانش را فراهم آورد. رشد پایدار متکی بر افزایش «بهره‌وری»، مهم‌ترین عامل بهبود شرایط زندگی در یک کشور است. «بهره‌وری» زمانی افزایش می‌یابد که انسان‌ها بتوانند، با تکیه بر توانایی‌های علمی و تکنولوژیک، نحوه استفاده از کار و سرمایه و انرژی را بهتر کنند و در ازای این داده‌ها، ستانده‌های بیشتری داشته باشند.
«مجمع جهانی اقتصاد» در گزارش سالانه خود برای ارزیابی درجه «رقابت‌پذیری» کشورها بر ۱۲ مؤلفه اصلی تکیه می‌کند که آنها را «ستون» می‌نامد: نهادها، زیرساخت‌ها، به‌کارگیری فن‌آوری اطلاعات، ثبات اقتصاد کلان، سلامت، مهارت‌ها، بازار محصول، بازار کار، نظام مالی، اندازه بازار، پویایی کسب و کار و توانایی نوآوری. بر پایه معدل‌های این ۱۲ «ستون»، که خود بر ۹۸ زیر ستون تکیه دارند، معدل کل برای هر کشور در نظر گرفته می‌شود. سقف معدل برای کشورها رقم صد در نظر گرفته شده که طبعاً کسی به آن نمی‌رسد. کشورها بر پایه فاصله معدل کل آنها نسبت به صد ارزیابی و طبقه‌بندی شده‌اند.
در طبقه‌بندی سال ۲۰۱۸ کشورها از لحاظ «رقابت‌پذیری»، ایالات متحده آمریکا با معدل کلی ۸۵.۶ سوئیس را بعد از ۹ سال متوالی از مقام اول به زیر کشید و به جای آن نشست. سنگاپور، آلمان، سوئیس و ژاپن در مقام‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در همان طبقه‌بندی کشور آفریقایی چاد، با معدل کلی ۳۵.۵، در ردیف آخر (صد و چهلم) کشورهای مورد بررسی قرار گرفته است.
یکی از مهم‌ترین دلایل جابه‌جایی در رأس هرم «رقابت‌پذیری»، که باعث شده آمریکا در گزارش امسال در مقام نخست قرار بگیرد، وزنه‌ای است که برای نوآوری و تکنولوژی‌های داده‌پردازی و ارتباطی در فضای «انقلاب چهارم صنعتی» در نظر گرفته شده است. از این دیدگاه، ایالات متحده آمریکا در سه «ستون» از مجموعه ۱۲ ستون قدرت برتر شناخته شده است؛ پویایی کسب و کار، بازار کار و نظام مالی.
مهم‌ترین قدرت جهان، با تکیه بر این برتری‌ها که معدل کلی آن را بالا برده، از بهترین فضا برای افزایش بهره‌وری، بالا بردن در آمد و ارتقای سطح زندگی مردمانش برخوردار است. با این همه در چند حوزه بسیار مهم، آمریکا از کاستی‌هایی نگران‌کننده رنج می‌برد که سطح بهداشت مهم‌ترین آنهاست.
رتبه ایران
در گزارش سال ۲۰۱۸ درباره «رقابت‌پذیری» جهانی، ایران با به دست آوردن معدل ۵۵ برای ۱۲ «ستون»، در جمع ۱۴۰ کشور در ردیف هشتاد و نهم قرار گرفته و نسبت به سال گذشته یک پله تنزل یافته است. ولی اگر زمان طولانی‌تر را در نظر بگیریم، ایران در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ از لحاظ رقابت‌پذیری از رتبه ۶۲ به رتبه ۸۹ سقوط کرده است.
و اما در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، در میان ۱۵ کشوری که مورد بررسی قرار گرفته‌اند، ایران از لحاظ «رقابت‌پذیری» در رتبه دوازدهم است و تنها سه کشور الجزایر و مصر و یمن جایگاه بدتری دارند. در این منطقه اسرائیل و امارات و قطر به ترتیب در ردیف‌های اول تا سوم قرار می‌گیرند. ایرانی‌ها با تأسف می‌بینند که کشورشان از لحاظ «رقابت‌پذیری» ۴۲ پله بعد از عمان، ۱۶ پله بعد از اردن و ۱۴ پله بعد از مراکش قرار دارد.
به جزئیات ارزیابی «مجمع جهانی اقتصاد» درباره شاخص «رقابت‌پذیری» برای ایران هم نگاهی بیفکنیم. می‌بینیم که از لحاظ نهادها (سرمایه اجتماعی، استقلال قوه قضاییه، شفافیت بودجه...)، که یکی از مهم‌ترین موتورهای محرکه توسعه و رفاه اجتماعی به شمار می‌روند، ایران در بین ۱۴۰ کشور جهان در رده صد و بیست و یکم است. از لحاظ درجه ثبات اقتصاد کلان (به ویژه تورم)، رتبه ایران در بین همان تعداد کشور، صد و هفدهم است.
در مورد بازار محصول وضع از این هم خراب‌تر می‌شود و کشور به ردیف صد و سی و چهارم سقوط می‌کند. و سرانجام در زمینه بازار کار (همکاری میان کارگر و کارفرما، مشارکت زنان، ظرفیت کشور در جذب نخبگان...) ایران در رده صد و سی و ششم (چهار رده مانده به آخر) است.
می‌بینیم که «رقابت‌پذیری»، با تعریفی که «مجمع جهانی اقتصاد» از آن ارائه داده، یکی از مهم‌ترین شاخص‌هایی است که سقوط اقتصادی ایران را نه تنها در سطح جهانی، بلکه در سطح منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به نمایش می‌گذارد. در همین حال سقوط این شاخص توضیح می‌دهد که چرا زندگی ایرانیان و رفاه آنها در چنین سطح نازلی قرار گرفته است.