یادداشتی از حسین آرین: موضوع اختلال در تردّد کامیون‌های ایرانی از طریق جاده گوریس-کاپان ارمنستان به منطقه قره‌باغ مصادف شده است با اظهارات تند و خارج از شئون دیپلوماتیک برخی از نمایندگان مجلس آذربایجان علیه جمهوری اسلامی و تمامیت ارضی ایران و بالعکس.
پرخاشگری دو طرف
قدرت حسین قلی‌اف، نماینده مجلس و عضو حزب «جبهه متحد ملی» آذربایجان، در سخنانی گفته است: «از آنجا که ارمنستان با ما معاهده صلح امضا نکرده، این کشور کماکان برای ما یک دشمن محسوب می‌شود. به همین دلیل، نباید اجازه داد خودروهای ایرانی وارد قلمرو ارمنستان شده و اقدام به حمل‌ونقل بار کنند... ما باید از طریق دیپلماتیک به ایران گوشزد کنیم که در آن کشور ۳۰ میلیون آذری زندگی می‌کنند و این اقدامات بر تمامیت ارضی و ثبات سیاسی ایران تأثیر مثبتی نخواهد داشت».
در مقابل، برخی از نمایندگان مجلس ایران نیز واکنش‌های تندی به سخنان حسین قلی‌اف و اظهارات برخی دیگر از مقام‌های آذربایجانی نشان دادند. ولی اسماعیلی، نماینده گرمی، گفت: «بازی با دم شیر عواقب جبران‌ناپذیری خواهد داشت».
محمدرضا احمدی، نماینده رشت، اظهار داشت: «ظاهراً سران باکو در باد پیروزی‌هایی که با دوپینگ ترکیه به دست آمده خوابیده و دچار توهم شده‌اند. قدمت کشور کوچک شما از عمر جوان‌ترین نماینده مجلس ما نیز کمتر است.»
واقعیت این است که اینگونه اظهارات چه از سوی مقام‌های آذربایجانی یا ایرانی که به کرّات در طی فراز و فرود روابط دو کشور طی سه دهه گذشته تکرار شده، راه به جایی نبرده است. بهتر است جمهوری اسلامی نگاه از بالا به پایین به باکو را کنار بگذارد و برخی از مقام‌ها و نمایندگان مجلس آذربایجان نیز از نگاه‌های تجزیه‌طلبانه و دامن زدن به این نگاه‌ها دوری جویند.
برای نمونه از تاریخ‌سازی پرهیز کنند و در کتاب‌های تاریخ خود به دانش‌آموزان دبیرستانی القا نکنند که آذربایجان یک پارچه بود و بعد به وسیله ایران و روسیه تزاری به دو نیم تقسیم شد. حسن همجواری و احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر می‌تواند راهگشا و چاره‌ساز باشد.
درگیری نظامی؟
ممانعت یا اختلال از تردد چند کامیون به قره‌باغ نمی‌تواند و نباید به درگیری منتهی شود. این مسئله را اساساً وزیران خارجه دو کشور در گفت‌وگویی که در حاشیه نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل داشتند، باید حل می‌کردند.
آذربایجان از نظر حقوق بین‌الملل در ارتباط با بستن عوارض گمرگی برای کامیون‌هایی که از خاکش عبور می‌کنند، مُحقّ است. فقط بخشی، یعنی حدود پنج درصد از جاده ۷۰ کیلومتری گوریس-کاپان ارمنستان که به منطقه قره باغ می‌رود، از خاک آذربایجان می‌گذرد که این کشور با آزادسازی آنها در جنگ ۴۴ روزه بر سر قره‌باغ، حالا می‌خواهد حاکمیت خود را تثبیت کند.
یعنی در عمل، کامیون‌های ایران در پایانه نوردوز پس از ورود به خاک ارمنستان ۱۲۰ دلار می‌پردازند و مبلغی معادل همین پس از ورود به خاک آذربایجان که به فاصله کمی از آن خارج می‌شوند و دوباره به خاک ارمنستان برمی‌گردند. علاوه بر این مسائل دیگری هم در هنگام عبور در لاچین و دالان مربوطه به وجود آمده است.
همه این مسائل با دیپلماسی فعال و پیگیر، و با گفت‌وگو با مقام‌های آذربایجانی و ارمنی و روسی (حافظ صلح در قره‌باغ) قابل حل است. ارمنستان می‌تواند راه آلترناتیو برای آن بخشی از جاده گوریس-کاپان که از خاک آذربایجان می‌گذرد و مناسب کامیون‌های سنگین باشد، احداث کند.
اگر آذربایجان فی نفسه روابط تجاری ایران با ارمنستان و تردد کامیون‌های ایرانی به خان‌‌کندی (مرکز قره‌باغ) را بر نمی‌تابد، بهتر است با این موضوع کنار بیایند. این به مثابه آن است که جمهوری اسلامی از باکو بخواهد که روابط خود را با اسرائیل قطع کند!
اینجا مسائل منافع ملی و استراتژیک مطرح است و هر کشور مختار است که سیاست و رویکرد خودش را داشته باشد. اینجا برداری و مسلمانی و کم کیشی فاکتور های کلیدی نیستند و به قول هنری جان تمپل، نخست وزیر بریتانیا در میانه قرن نوزدهم، در سیاست دوستی و یا دشمنی دایمی نداریم، تنها منافع ملی دایمی داریم. ارمنستان، تنها همسایه مسیحی ایران است و روابط جمهوری اسلامی با این کشور، استثنائاً رنگ ایدئولوژیکی ندارد و بر پایه منافع ملی واستراتژیک استوار است.
تصویر بزرگتر؛ رزمایش‌های مکرر، فضای امنیتی -نظامی
اجرای دو رزمایش اخیر جمهوری اسلامی در مناطق مرزی همجوار با آذربایجان و ارتباط و اتصال دادن آنها فقط به مسئله تردد کامیون های ایرانی به قره باغ وهمچنین به مصاحبه الهام علی اف با خبر گزاری اناتولی ترکیه و انتقاد از جمهوری اسلامی، غافل ماندن از دیدن تصویرکلان و بزر گتر است.
آذربایجان و ترکیه و برخی دیگر از کشور های فرامنطقه ای در یک بازه زمانی کوتاه رزمایش های متعددی در دور و بر ایران برگزار کردند.
«رزمایش سه برادر» را آذربایجان، ترکیه و پاکستان از ۲۱ تا ۲۹ شهریور در خاک آذربایجان برگزار کردند که بخشی از آن در دریای خزر صورت گرفت. ایران به این بخش رزمایش اعتراض کرد و آن را در تضاد با کنوانسیون دریای خزر دانست که حضور نظامی کشورهای غیرحاشیه خزر را در این دریا ممنوع کرده است. آذربایجان ایراد ایران را وارد ندانست و گفت، جمهوری اسلامی کنوانسیون را هنوز تصویب نکرده است. در ضمن، پاکستان تنها کشور دنیا است که ارمنستان را به رسمیت نمی‌شناسد و همراه و همگام با ترکیه، در شرق ایران در افغانستان، فعالند.
همزمان با پایان این رزمایش، نیروهای آذربایجانی و ترک در نخجوان رزمایشی را به نام «برادری پایدار» برگزار کردند.
قبل از این رزمایش، یک رزمایش ۱۲ روزه بنام «آناتولی ۲۱» با شرکت نیروهای آذربایجان، ترکیه، آلبانی، قطر، قزاقستان، پاکستان و ازبکستان در آنکارا به اجرا در آمد. مغولستان هم به عنوان ناظر در این رزمایش شرکت کرد.
هفته اول تیر ماه امسال، رزمایش مشترک ترکیه و آذربایجان در باکو به نام «آتاتورک ۲۰۲۱» انجام گرفت.
گرچه محوریت بیشتر این رزمایش‌ها، به ویژه رزمایش‌های مشترک آذربایجان با ترکیه و حتی پاکستان، شاخ و شانه کشیدن برای ارمنستان بوده است، ولی اجرای آنها در یک بازه زمانی کوتاه، امنیت منطقه را تحت الشعاع قرار داد. ایران که در هیچکدام این رزمایش‌ها شرکت نداشت و در واقع دور از دایره این رزمایش‌ها گذاشته شده بود، بالطبع نمی‌توانست تبعات امنیتی این رزمایش‌ها و سیگنال‌های نهفته در آنها را توسط باکو و آنکارا، نادیده بگیرد.
از این رو، جمهوری اسلامی این دو رزمایش (رزمایش سپاه و ارتش) را برای نمایش قدرت و اینکه تهدیدهای ضمنی را تحمل نخواهد کرد، به اجرا در آورد.
اسرائیل و حضور پیرامونی
سویه دیگر رزمایش‌های اخیر جمهوری اسلامی، نگرانی‌های ناشی از حضور نظامی اسرائیل در اطراف ایران و امکان تغییرات ژئوپولیتیکی در شمال کشور است.
اسرائیل همکاری‌های نزدیک نظامی با جمهوری آذربایجان دارد. کمک‌های نظامی اسرائیل به آذربایجان در جنگ اخیر قره‌باغ که در رسانه‌های اسرائیلی هم بازتاب داشت، گسترده و بسیار مهم بود. اسرائیل حدود ۴۰ درصد نفت مورد نیاز خود را از باکو تأمین می‌کند و مهم‌ترین صادرکننده جنگ‌افزار به آن است. حدود ۶۰ درصد جنگ‌افزارهای وارداتی آذربایجان از اسرائیل خریداری می‌شود.
سرتیپ پاکپور، فرمانده نیروی زمینی ارتش، در ارتباط با نگرانی‌های امنیتی و نظامی روابط اسرائیل با آذربایجان، با به اجرا در آمدن رزمایش «فاتحان خیبر» در شمال غرب ایران در حوالی نخجوان گفت: «در منطقه ما عنصر ناخوانده و بهم زننده امنیت داریم که از جای دیگر امده و آن رژیم نامشروع صهیونیستی است».
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه، هم در اظهاراتی مشابه، گفت: «جمهوری اسلامی ایران همۀ تدابیر لازم را برای حفاظت از امنیت ملی خود اتخاذ خواهد کرد و حضور رژیم صهیونیستی را در مرزهای خود تحمل نمی‌کند».
احمد وحیدی، وزیر کشور، نیز گفت که اسرائیل در روابط دوستانه بین ایران و جمهوری آذربایجان «توطئه» می‌کند.
علاوه بر آذربایجان، اسرائیل در جنوب ایران هم بر پایه «توافقنامه ابراهیم» حضور دارد و روابط سیاسی با امارات و بحرین بر قرار کرده است. همچنین این کشور جای پای خوبی برای خود در اقلیم کردستان عراق باز کرده است.
با توجه با برقراری این روابط به نظر می‌رسد که «دکترین اتحاد پیرامونی» زمان بن‌گورین اسرائیل به نحو دیگری در منطقه پیگیری می‌شود، با این تفاوت که اسرائیل در تلاش است با ممالک مسلمان عرب و غیرعرب منطقه روابط محکم و دوستی برقرار کند تا در مقابله با خطر جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی‌اش، موازنه قدرت بر قرار کند.
تغییرات ژئوپولیتیکی
جنگ اخیر قره‌باغ و پیگیری طرح اتصال آذربایجان به نخجوان از سوی باکو که تغییرات ژئوپولیتیکی و سرزمینی را به دنبال خواهد داشت و تغییر موازنه قدرت‌های منطقه‌ای را رقم خواهد زد، می‌تواند برای ایران پرهزینه باشد.
در این رابطه است که سرتیپ کیومرث حیدری، قبل از اجرای رزمایش «فاتحان خیبر» گفت: «جمهوری اسلامی اجازه تصرف مرزهای کشورهای 'ضعیف' را نمی‌دهد؛ همه مرزهای قانونی باید حفظ شود؛ و ایران اجازه نمی‌دهد با کمک بیگانه مرزها به هم بریزد». مراد از کشور ضعیف، باید ارمنستان باشد.
همچنین، مهدی ربانی معاون عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، نیز طی اظهاراتی گفت که «به دنبال تغییر ژئوپولیتیک منطقه نیستیم و اجازه نمی‌دهیم از فضای دوستی برای پایگاه اسرائیل استفاده شود».
به نحوی مشابه، سرتیپ محمد پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه هم تصریح کرد که «هر گونه تغییر ژئوپولیتیک در منطقه خط قرمز ما است».
این در حالی است که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، چند ماه پیش در یک مصاحبه تلویزیونی گفته بود: «ارمنستان چه بخواهد، چه نخواهد ما طرح کریدور زنگه‌زور را اجرایی خواهیم کرد و اگر ارمنستان نخواهد، این کریدور را با زور باز می‌کنیم». به عبارت دیگر، الهام علی‌اف در پی موفقیت و پیروزی در جنگ قره‌باغ، بر آن است که در دراز مدت با تهاجم نظامی به ارمنستان و اشغال بخشی از خاک این کشور، نخجوان را با آذربایجان متصل کند.
در این راستا، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان، طی اظهاراتی در اردیبهشت ماه تصریح کرد که آذربایجان تنها زمانی گذرگاه از خاک ارمنستان به دست خواهد آورد که ارمنستان گذرگاهی در خاک جمهوری آذربایجان به دست آورد. او در ادامه گفت که ورای این اظهارات، در توافقنامه صلح قره‌باغ اصلاً صحبتی از گذرگاه نشده است.
واگذاری گذرگاه به آذربایجان، جز حق حاکمیت ارمنستان است، ولی در صورت برقراری این کریدور چه با توافق و چه با جنگ و زور، آنگونه که الهام علی‌اف گفته، آذربایجان به نخجوان و به ترکیه وصل خواهد شد و ترکیه از طریق دریای خزر به همه کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی ارتباط مستقیم و بلاواسطه خواهد داشت.
جمهوری اسلامی بر قراری چنین کریدوری را از مننظر ژئوپولیتکی بر نمی‌تابد زیرا ارتباط مستقیم آن را با ارمنستان و گرجستان و قفقاز شمالی قطع خواهد کرد و در بهترین سناریو ارتباط با واسطه و نامستقیم خواهد بود.
فرجام
رزمایش‌های اخیر نیروهای زمینی سپاه و ارتش، جدا از قدرت‌نمایی در مقابل آذربایجان، حامل پیام‌های دیگر برای کشورهایی چون اسرائیل و ترکیه بود که جمهوری اسلامی آنها را بازیگران پنهان در تنش میان ایران و آذربایجان می‌داند؛ گو اینکه فرماندهان نظامی و مقام‌های کشور از ترکیه نام نبرده‌اند.
جمهوری اسلامی، تلاش برای تغییرات ژئوپولیتکی منطقه و تحقق بخشیدن به اتصال زمینی آذربایجان به نخجوان را با استفاده از نیروی نظامی که الهام علی آشکارا آن را بیان کرده است، از ناحیه همین بازیگران و مشاوران نا آشکار می‌داند.
اسرائیل در پیرامون ایران جا خوش کرده و صف‌بندی‌های جدیدی در منطقه آشکار شده است. پاکستان هم با ترکیه به صف‌بندی‌های شکل گرفته در فرای مرزهای شمال و شرق ایران پیوسته است.
در این میانه بازبینی سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی که تصمیم نهایی برای این کار با آیت‌الله خامنه‌ای است، می‌تواند راهگشا باشد. تجربه نشان داده است که هر نوع سیاسگذاری که خط فکری او را دنبال نکند، باب طبع او نخواهد بود.
نظرات طرح شده در این یادداشت، الزاماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.
بیشتر در این باره:
از جنگ نیابتی تا رزمایش نیابتیرزمایش ارتش در مجاورت مرزهای نخجوان، قدرت‌نمایی برای جمهوری آذربایجانآغاز رزمایش ایران در شمال غرب در میانه افزایش تنش با جمهوری آذربایجاناعزام نیروهای سپاه به رودخانهٔ ارس؛ قدرت‌نمایی ایران برای جمهوری آذربایجان