بازگشت تحریم‌ها علیه ایران ممکن است در بسیاری از موارد به اقتصاد ترکیه زیان‌های زیاد و حتی جبران‌ناپذیری را وارد کند. بر همین اساس بسیاری از کارشناسان بر این باورند که ترکیه نباید با ایالات متحده آمریکا در اعمال تحریم‌های اقتصادی یکجانبه علیه ایران همگامی داشته باشد.
گرچه دولت آمریکا تلویحاً قبل از انجام سفر هیئت اعزامی متشکل از کارشناسان و نمایندگان وزراتخانه‌های خزانه‌داری و امور خارجه آمریکا از دولت ترکیه خواسته بود که سطح مبادلات تجاری خود را با ایران کاهش دهد، ولی نهاد زیبکچی وزیر سابق امور اقتصادی ترکیه و همچنین مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه آن کشور به صراحت به عدم امکان همراهی دولت ترکیه با ایالات متحده در این خصوص سخن به میان آورده بودند.
اما بعد از سفر هیئت‌های اعزامی از سوی آمریکا، این بار رجب طیب اردوغان در آستانه سفر خود به اجلاس بریکس در آفریقای جنوبی به صراحت مخالفت خود را با اعمال تحریم‌ها کرد و ایران را به عنوان همسایه و شریک استراتژیک خود خواند و با اشاره به اینکه عمده تجارت و نیازهای خودشان را به ویژه در زمینه تأمین انرژی از ایران فراهم می‌آورند، با درخواست آمریکا مخالفت کرد.
حال سؤال این است که چه دلایلی باعث شده که ترکیه خواسته‌های آمریکا را مردود شمارد؟ آیا اهمیت دادن به ادامه مبادلات با ایران برای ترکیه تنها جنبه اقتصادی دارد یا اینکه همگامی ترکیه با آمریکا می‌تواند فرصت‌هایی را برای بروز بحران سیاسی- امنیتی در کنار بحران اقتصادی برای ترکیه در منطقه فراهم آورد؟
تحریم آمریکا علیه ایران در دو بازه زمانی ششم اوت و چهارم نوامبر آغاز می‌شود. ترکیه در برابر تشدید فشار آمریکا مقاومت می‌کند ولی بر اساس اطلاعات ارزیابی منتشر شده از سوی سازمان انرژی‌های تجدید نظر در ترکیه، شرکت توپراش به عنوان بزرگترین تأسیسات پالایشگاهی این کشور در چهار ماه اول سال ۲۰۱۸، روزانه ۱۸۷ هزار و ۱۹۶ بشکه نفت خام از ایران وارد کرده بود که این مقدار در ماه آوریل روزانه به بیش از ۲۴۰ هزار بشکه رسید. اما همین شرکت واردات نفت خام از ایران را از ماه مه و زمانی که دونالد ترامپ آغاز تحریم‌ها و اعمال جرایم برای شرکت‌ها را مشخص ساخت، اقدام به کاهش خرید کرد؛ به طوری که واردات نفت خام این شرکت از ایران در ماه مه و ژوئن حدود ۱۳۰ هزار بشکه بوده است. در ماه ژوئیه حدود ۱۰۰ هزار بشکه نفت خام به صورت سه مرحله صادراتی محقق شده است.
هر روز که می‌گذرد ایالات متحده فعالیت‌های خود را در رابطه با تصمیم تحریم علیه ایران تشدید می‌کند. اعزام رایزن‌های مختلف از وزارت خارجه و خزانه‌داری به کشورهای مختلف که با ایران داد و ستد دارند و توضیح اینکه در صورت عدم رعایت هماهنگی از تبعیت تحریم تجاری آمریکا مستوجب مجازات خواهند شد، باعث شده برخی از شرکت‌های عمده سرمایه‌گذار در ایران، دست از فعالیت کشیده و یا فعالیت‌های اقتصادی خود را با ایران به حالت تعلیق در آورند.
ترکیه نیز یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری و بازرگانی ایران است که برای آمریکا به عنوان متحد و متفق استراتژیک سیاسی- نظامی به شمار می‌رود و تلاش دارد مقامات ترکیه را به همراهی وادارد. اما آنچه از شواهد بر می‌آید، آمریکا در این مسیر برای رسیدن به هدف در ترکیه چندان موفق به نظر نمی‌رسد.
زیان‌هایی که در صورت تحریم متوجه ترکیه می‌شود!
همگامی در اعمال تحریم‌ها برای مسئولان ترکیه مسبوق به سابقه است. زمانی که تحریم‌های فرساینده علیه عراق اعمال می‌شد، ترکیه نزدیک به ۱۵۰ میلیارد دلار از اعمال تحریم‌ها دچار ضرر شد. در شرایط کنونی ترکیه دارای حجم مبادلات ۱۰.۷ میلیارد دلاری با ایران است که در هدف خود رسیدن به حجم ۳۰ میلیارد دلاری را دارد.
طبیعی است که در صورت همراهی با تحریم‌های آمریکایی و اتخاذ تدبیر در کاهش حجم مبادلات و یا محدود کردن آن سالانه بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار خسارت از ناحیه صادرات و واردات خواهد داشت. زیرا در سال ۲۰۱۷ حجم صادرات صنعتی و تولیدی ترکیه به ایران ۳.۲ میلیارد بوده است. در همین حال بر اساس اعلام گزارش خبرگزاری آناتولی میزان خرید نفت خام ترکیه در شش ماه سالجاری میلادی از ایران حدود ۲.۱ میلیون و ۷۷ هزار تن بوده است که تقریباً می‌توان گفت که نیمی از نیازهای خود را از ایران تأمین کرده است.
واردات انرژی مورد نیاز ترکیه از ایران که بعد از روسیه و آذربایجان امری حیاتی و استراتژیک برای آن کشور دارد. زیرا از یک سو توسعه اقتصادی در ترکیه در حال شکل‌گیری است و از سوی دیگر افزایش سطح رفاه و مصرف در ترکیه در کنار افزایش جمعیت حاکی از اوج‌گیری مصرف و واردات ترکیه به انرژی فسیلی و گاز طبیعی می‌باشد.
به اعتقاد کارشناسان اقتصادی ترکیه چنانچه دولت با خواسته ایالات متحده هماهنگ شود، در این زمینه وارداتش از ایران نیز نزدیک به هفت میلیارد دلار ضرر خواهد دید. در شرایط فعلی ترکیه دارای کسری بودجه است و به دلیل تأثیر عوامل متغیر در تعیین نرخ ارز و افت ارزش لیر در برابر ارزها موجب شده است که دولت ترکیه در بسیاری از پروژه های زیرساختی عمرانی، توسعه ای و صنعتی دچار مشکل جدی شود. اگر افزایش نرخ سوخت به دلیل عدم خرید از ایران بدان افزوده شود، قیمت تمام شده کالاها و خدمات بر میزان گرانی و تورم هم خواهد افزود.
کارشناسان اقتصادی با اعتقاد به اینکه ترکیه و ایران دارای اقتصادهای مکمل هستند، در بازه های زمانی به سرعت توسعه اقتصادی هم کمک کرده اند. به طوری که بعد از ایجاد تفاهم سیاسی در خصوص سوریه هر دو کشور توانستند راه‌های توسعه اقتصادی را در سایه همکاری سیاسی گسترش دهند. همانطور که در دوران تحریم‌های مربوط به سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۸ ترکیه توانست به عنوان پل واسطه و تأمین نیازهای ایران به درآمد زیادی نایل شود، در صورت اعمال تحریم‌های جدی از سوی آمریکا و سایر کشورها، باز ترکیه برای ایران گذرگاه و واسطه قابل اعتمادی خواهد بود که از این رهگذر سود تجاری کلانی نصیب خود خواهد کرد.
اهمیت حمل و نقل
در زمینه حمل و نقل زمینی ایران در مسیر بین ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی نقطه ثقل محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۷ حدود ۴۹ هزار و ۸۰۰ وسیله نقلیه وارد ایران شده که حدود ۴۵ هزار دستگاه از آنها از طریق ایران به کشورهای ثالث رفته‌اند. در همین حال میزان کامیون‌های اعزامی از ایران به مقاصد دیگر که به صورت ترانزیت از ترکیه رد شده‌اند، حدود ۳۵ هزار و ۴۸ دستگاه بوده است. بدتر شدن روابط با ایران تأثیر زیادی بر روی حمل و نقل زمینی خواهد گذاشت و افزون بر این، با افزایش هزینه‌ها، صادرات ترکیه به جمهوری‌های آسیای مرکزی نیز دچار خسارت عمده‌ای خواهد شد.
با تمام این اوصاف، همکاری نزدیک اقتصادی و تجاری میان دو کشور بر اساس اهداف تعیین شده استراتژیک و منطبق با خواستگاه سازمان اقتصادی اکو نیز موجب می‌شود که ترکیه ایران را به عنوان مهم‌ترین و مقرون به‌صرفه‌ترین مسیر ترانزیت کالا به آسیای میانه و شرق دور مورد استفاده قرار دهد.
هر چند جاده ابریشم ریلی که از بالای دریاچه خزر عبور می‌کند و امتیاز ویژه‌ای را برای ترکیه جهت نیل به شرق دور فراهم ساخته، اما امنیت مواصلاتی و کوتاه بودن مسیرها میان مبادی و مقاصد از دیگر اولویت‌های ترجیحی است که ترکیه نمی‌تواند از آن چشم بپوشد.
صادرات و واردات
با توجه به مطالعات اولیه در مورد زیان‌های ناشی از این بخش در صورت اجرای تحریم علیه ایران توسط ترکیه، حجم صادرات کنونی این کشور که بین ۳.۲ تا ۴.۶ میلیارد دلار هدف‌گذاری شده، دچار رکود خواهد شد.
در امر واردات هم ایران به عنوان یکی از کشورهای غنی در ذخایر هیدروکربن در جهان به شمار رفته و در کنار آن وجود معادن کروم، مس، سنگ آهن، سرب، منگنز و روی هم یکی از عمده‌ترین تولید کنندگان در جهان به شمار می‌رود و ترکیه غیر از نفت از همین منابع نیز خریداری می‌کند.
در کنار این اگر حجم تجارت چمدانی و مبادلات مرزی میان ترکیه و ایران را که هم از نظر اقتصادی و هم از نظر ایجاد اشتغال ولو به صورت قاچاق برای مرزنشینان ایران و ترکیه و مسافران زمینی اهمیت دارد، مد نظر قرار دهیم، باز هم بی‌تردید چشم‌پوشی از تجارت با ایران برای ترکیه امری بدیهی به نظر می‌رسد.
سرمایه‌گذاری خارجی و اهمیت گردشگری
یکی از عمده‌ترین مواردی که نباید بی‌توجه بود حضور شرکت‌های سرمایه‌گذار ترک در شهرهای مهمی چون تبریز، تهران، قزوین، اصفهان و حتی مشهد است که تعداد آنان بر اساس اعلام سازمان سرمایه‌گذاری‌های خارجی وزارت امور اقتصادی و دارایی ایران به بیش از ۲۰۰ شرکت می‌رسد. سرمایه‌گذاری این شرکت‌ها در بخش ساخت و ساز، تولیدات صنعتی، مواد شیمیایی، مواد غذایی و بسته‌بندی است که طبیعتاً با قطع ارتباط تجاری میان ایران و ترکیه، همین شرکت‌ها دچار مشکلات عدیده‌ای خواهند شد که مشابه آن را در بروز تنش میان ترکیه- روسیه شاهد بوده‌ایم و ترکیه هیچ تمایلی به تکرار چنان شرایطی ندارد.
البته موضوع گردشگران ایرانی را هم نباید نادیده گرفت. تنها در ماه ژانویه تا مه ۲۰۱۸ بالغ بر ۹۸۰ هزار نفر به ترکیه سفر کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال تعداد گردشگران ایرانی به ترکیه به بالای ۳ میلیون نفر برسد. در کنار اینها خرید املاک و سرمایه‌های مشخص اعم از سپرده‌های اشخاص ایرانی در بانک‌ها از دیگر منابع اقتصادی مهم برای ترکیه محسوب می‌شود.
نتیجه اینکه، رجب طیب اردوغان در شرایطی که ایران را شریک استراتژیک خود می‌شمارد، به این موارد توجه ویژه‌ای داشته و در کنار آن ثبات سیاسی- امنیتی ایران را دخیل در تثبیت امنیت و ساختار سیاسی خود می‌داند.