پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آنها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند
دولت ایران طی سالهای گذشته دچار یک کسری بودجه مزمن بوده اما هر سال بخشی از بودجه به نهادهایی خارج از نظارت مستقیم دولت و مجلس پرداخت می‌شود که این کار، فشار روی بودجه را بیشتر می‌کند. در این گزارش ابتدا روند درآمدهای مالیاتی دولت طی سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۵ خورشیدی مورد بررسی قرار می‌گیرد که در برگیرنده عملکرد کامل دولت دهم و سه سال نخست دولت یازدهم است.
سپس بودجه برخی بنیادها و نهادهای عمومی غیردولتی در همین بازه زمانی مرور می‌شود تا تصویر روشن‌تری از این موضوع ارایه شود که چه نسبتی بین روند مهم‌ترین درآمد غیرنفتی دولت و روند بودجه نهادهای منتخب وجود دارد.
درآمدهای مالیاتی
براساس آمار وزارت امور اقتصادی و دارایی، درآمد مالیاتی دولت ایران از سال ۱۳۸۸ تا سال ۱۳۹۵ روندی صعودی داشته است. این روند که در نمودار شماره یک نمایش داده شده، نشان می‌دهد که درآمد مالیاتی از ۳۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۸۸ به ۱۰۱هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۵ رسیده است.
درآمدهای مالیاتی در یک دسته‌بندی کلی به دو بخش مستقیم و غیرمستقیم، تقسیم می‌شود. مالیات مستقیم برای اشخاص یا دارایی‌ها وضع می‌شود و «مالیات بر درآمد» و «مالیات بر ثروت»، از جمله مهم‌ترین مالیات‌هایی هستند که در این دسته قرار می‌گیرند. مالیات غیرمستقیم به طور عمده از معاملات و فعالیت‌های اقتصادی گرفته می‌شود و نمونه‌های مهم آن «مالیات بر ارزش افزوده» و «مالیات بر واردات» است که مورد آخر در ایران بیشتر به نام «عوارض گمرکی» شناخته می‌شود.
روند درآمد مالیاتی به تفکیک مستقیم و غیرمستقیم طی سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۵ در نموار دو نشان داده شده است. همان‌گونه که در این نمودار نمایان است هر دو نوع درآمد مالیاتی، روند صعودی داشته‌اند اما با شیب یکسان رشد نکرده‌اند. در سال ۱۳۸۸ میزان درآمد از مالیات‌های مستقیم ۱۷هزار میلیارد تومان بوده و درآمدهای ناشی از مالیات غیرمستقیم ۱۰هزار میلیارد تومان اعلام شده است. به عبارت روشن‌تر، در این سال، مقدار درآمد دولت از مالیات‌های مستقیم، بیش از ۱.۵ برابر از مالیات‌های غیرمستقیم بوده است. اما با رشد فزاینده مالیات‌های غیرمستقیم، در سال ۱۳۹۵ مقدار مالیات غیرمستقیم از مالیات مستقیم فراتر رفته است.
بودجه نهادهای اجرایی غیردولتی
بسیاری از نهادهایی که در بودجه سالانه کشور به عنوان «دستگاه‌های اجرایی» بودجه می‌گیرند، بخشی از قوای سه‌گانه مجریه، مقننه یا قضائیه نیستند. بعضی از این نهادها مثل سازمان صداوسیما یا نیروهای مسلح، بودجه قابل توجهی هم دارند. ولی در کنار این‌ها، نهادهای انقلابی یا مذهبی دیگری هم هستند که هزینه‌شان از خزانه کل کشور تأمین می‌شود.
در این گزارش ۱۶ نهاد که هرساله از دولت بودجه می‌گیرند ولی زیرنظر دولت و سایر قوا قرار ندارند، انتخاب شده‌اند تا روند بودجه آنها بررسی شود. این نهادها عمدتا یا دارای اثرگذاری سیاسی هستند یا از جمله نهادهای موثر در حوزه فرهنگی محسوب می‌شوند. این ۱۶ نهاد عبارتند از شورای عالی امنیت ملی، مجلس خبرگان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شواری نگهبان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شورای عالی حوزه‌های علمیه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، موسسه نشر آثار امام، مرکز خدمات حوزه علمیه قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، سازمان تبلیغات اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه، کمیته امداد، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی.
جمع مصارف این ۱۶ نهاد از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۵ در نمودار شماره ۳ نشان داده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود در طی سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ که به بیشترین حد خود رسیده است روندی صعودی طی شده. دلیل اصلی افزایش قابل‌توجه در سال ۱۳۹۱، افزایش بودجه شورای نگهبان در این سال است. در سال ۱۳۹۵، این مبلغ دوباره رو به کاهش گذاشته است.
در نمودار شماره چهار تغییرات نسبتِ بودجه ۱۶ نهاد منتخب را به کل درآمد مالیاتی دولت در طی این دوره بررسی کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌شود، در سال ۱۳۹۱ بودجه این نهادها با ۱۴ درصد، بیشترین نسبت را با درآمد مالیاتی داشته است و در سال ۱۳۹۵ به کمترین نسبت خود یعنی ۴ درصد رسیده است.
\
دیگر بودجه‌بگیران غیردولتی
تعداد نهادهای غیردولتی‌ای که از محل بودجه دولت فعالیت می‌کنند بسیار زیاد است و به شکل‌های مختلف به این نوع نهادها بودجه تعلق می‌گیرد. به‌طور نمونه، در جدولی با عنوان «کمک به اشخاص حقوقی غیردولتی» هر ساله ارقام قابل‌توجهی به نهادهایی مختلف پرداخت می‌شود.
براساس ارقام «کمک به اشخاص حقوقی غیردولتی» در بودجه ۱۳۹۶ به ۵۹ نهاد غیردولتی جمعا حدود ۲۳۲ میلیارد تومان پرداخت می‌شود. از جمله نهادهای دریافت‌کننده این بودجه «بسیج دانش‌آموزی»، «موسسه تحقیقاتی اسراء»، «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه»، «ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر»، «دانشگاه امام صادق» و «مشهد پایتخت فرهنگی اسلام» هستند که هر کدام بین ۱۰ تا ۲۸ میلیارد تومان بودجه دریافت می‌کنند. همچنین می‌توان از مجمع عالی حکمت اسلامی، بنیاد دعبل خزاعی، موسسه مدارس معارف اسلامی صدرای نور، بنیاد حکمت صدرا، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، موسسه دارالحدیث، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، موسسه فرهنگی بصیرت و فعالیت‌های فرهنگی مسجد مقدس جمکران، نام برد که هر کدام بین ۲.۷ تا ۱۰ میلیارد تومان از دولت بودجه دریافت می‌کنند.
جمع‌بندی
با توجه به اینکه دولت ایران دچار کسری بودجه مزمن است و دهه‌هاست که دخل آن بیشتر از خرج آن است، نیاز دارد تا برای رفع کسری بودجه، منابع درآمدی پایدار خود را افزایش دهد. در این راستا دولت برای کاهش وابستگی به درآمد نفت که درآمدی ناپایدار و پرنوسان محسوب می‌شود، تلاش کرده تا سهم درآمدهای مالیاتی را بالا ببرد که درآمدی پایدار است. اما همانطور که در نمودار دوم مشخص شد، مالیات‌های غیرمستقیم با شیب تندتری رشد کرده‌اند. این اتفاق گرچه در سند حسابداری دولت رخدادی مثبت است اما در زندگی گروه‌های کمدرآمد جامعه اتفاقی‌ست منفی. چون مالیات بر مصرف، به‌طور معمول فشار هزینه‌ای قابل‌توجهی بر روی مخارج زندگی خانوارهای کمدرآمد دارد. به‌طور نمونه بخش عمده‌ای از سبد هزینه خانوارهای کمدرآمد، صرف مخارج مواد خوراکی می‌شود و مالیات بر مصرف این هزینه را افزایش می‌دهد. اما چون در سبد هزینه خانوارهای پردرآمد، هزینه مواد خوراکی سهم کمی از مخارج را به خود اختصاص می‌دهد، مالیات بر مصرف تاثیر کمتری بر بودجه خانوارهای پردرآمد دارد.
همچنین بخشی از هزینه‌های دولت در نهادهای خارج از کنترل قوه مجریه قرار دارد و مشخص نیست که دولت به چه شکلی می‌خواهد هزینه‌های که نظارتی بر آنها ندارد را سامان دهد. همانطور که اشاره شد این نهادها با عناوین مختلف مانند «خلاصه بودجه دستگاه‌های اجرایی» یا «کمک به اشخاص حقوقی غیردولتی» ردیف بودجه دارند و از منابع دولت تغذیه می‌کنند. تعدادی از نهادها نه تنها خارج از نظارت دولت، بودجه خود را خرج می‌کنند بلکه عملکرد آنها در مقابل سیاست‌های دولت قرار دارد. به‌طور نمونه در بعضی مواقع، سازمان تبلیغات اسلامی مواضع و فعالیت‌هایی مخالف سیاست‌های فرهنگی و هنری‌ای دارد که از سوی وزارت رشاد اعلام می‌شود و اتفاقا این سازمان تبلیغات اسلامی‌ست که دست بالاتر را در موارد اختلافی دارد.
به عبارت دیگر دولت علاوه بر اینکه به نهادهای مانند صداوسیما و نیروهای مسلح مانند سپاه پاسداران که زیر نظر قوه مجریه فعالیت نمی‌کنند باید بودجه تخصیص دهد، مجبور است بودجه سایر نهادهایی که خارج از نظارت دولت و مجلس قرار دارند و حتی پاسخگوی سازمان حسابرسی کل کشور هم نیستند را تامین کند.
به‌نظر می‌رسد تا زمانی که رابطه مالی دولت و نهادهای غیردولتی به همین روال باقی بماند، غلبه بر چالش‌های بودجه‌ای دولت امکان‌پذیر نباشد.
این گزارش با استفاده از این داده‌ها از پایگاه داده باز ایران نوشته شده است:
درآمدهایمالیاتیبهتفکیکمستقیموغیرمستقیمازسال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۵
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۴
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۳
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۲
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۱
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۹۰
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۸۹
خلاصهبودجهدستگاه‌هایاجراییدرسال ۱۳۸۸