در پی تصميمات اخير رييس جمهوری و وزيران ارشاد، کشور و اطلاعات به نظر می رسد نمايشگاه بين المللی کتاب تهران، پررونق ترين مراسم به نسبت جدی فرهنگی در جمهوری اسلامی،در آستانه آن قرار گرفته که از نمايشگاهی برخوردار از استقبال گسترده ناشران، نويسندگان،روزنامه نويسان و مردم، به مراسمی بی رونق بدل شود.
برخورد متفاوت دولت آقای احمدی نژاد با نمايشگاهی که در ۱۹ بار برگزاری خود در يک دهه و نيم گذشته، از تحمل کم و بيش دولت های وقت برخوردار بوده است، برخورد تند وزارت ارشاد اسلامی با ناشران معترض به تغيير محل نمايشگاه و تهديدهای وزارت اطلاعات، بحث درباره انگيزه های اصلی سياستی را که به نابودی نمايشگاه کتاب منجر خواهد شد، به يکی از مباحث روز بدل کرده است.
برگزاری همزمان نمايشگاه بين المللی کتاب تهران و نمايشگاه سالانه مطبوعات در محل دائمی نمايشگاه های بين المللی، به رغم کاستی های فراوان، فاصله بسيار با استانداردهای بين المللی، حضور محدود و کنترل شده ناشران خارجی، سانسور و مقررات دست و پاگير امنيتی و اداری، از مهم ترين رخدادهای فرهنگی ايران در يک دهه و نيم گذشته بود.
جمهوری اسلامی که به دليل اعمال سانسور و سرکوب نهادهای فرهنگی مستقل با انتقاد محافل فرهنگی داخلی و نهادهای بين المللی رو به رو است، نمايشگاه کتاب را فرصتی مناسب برای اثبات فرهنگ پروری و کتاب دوستی خود ارزيابی می کرد.
بازديد رسمی رهبر، رييس جمهوری، روسای مجلس و قوه قضاييه، وزيران کابينه و ديگر مقامات مهم از نمايشگاه، نشانه ای بود از تلاش جمهوری اسلامی برای بهره برداری تبليغاتی از نمايشگاه کتاب.
نمايشگاه کتاب، اما فرصتی مغتنم برای صنعت بحران زده نشر ايران، فضايی به نسبت مناسب برای معرفی کتاب و امکانی کنترل شده و محدود برای ارتباط بين ناشران، نويسندگان، روزنامه نويسان و خوانندگان نيز بود.
آقای احمدی نژاد، به دورانی که شهردار تهران بود، اعلام کرد که برای «کاستن از بار ترافيک» بر آن است تا نمايشگاه کتاب را از «محل دايمی نمايشگاه های بين المللی» به جايی ديگر منتقل کند.
نبود فضای مناسب ديگری برای نمايشگاه کتاب از دلايلی بود که اعتراض جدی ناشران، کتابفروشان و مطبوعات را نسبت به طرح شهردار تهران برانگيخت. کار به مخالفت مجلس و دولت کشيد و شهردار تهران عقب نشينی کرد.
سال گذشته نوزدهمين نمايشگاه کتاب تهران در حالی برگزار شد که رييس جمهوری، با زنده کردن طرح دوران شهرداری خود، بر تغيير محل نمايشگاه کتاب تاکيد و به ناشران قول داد که با اختصاص بودجه کافی محل مناسبی برای نمايشگاه کتاب بنا کند.
وعده فراموش شد، اما اراده تغيير محل نمايشگاه بر جای ماند.
چند روز پيش اعلام شد که بيستمين نمايشگاه کتاب تهران در اردبهشت ماه در دو محل برگزار خواهد شد. بخش خارجی در محل سابق و هميشگی و بخش داخلی در مصلای تهران.
ناشران ايرانی که مصلا را محل مناسبی برای نمايشگاه کتاب ارزيابی نمی کنند به اعتراض برخاستند.
معماری مصلای تهران برای برگزاری آيين های مذهبی طراحی شده و فضا و امکانات خدماتی آن برای برگزاری پر بازديده کننده ترين نمايشگاه کشور کافی نيست.
اتحاديه ناشران و کتابفروشان تهران پس از بررسی های کارشناسی پيشنهاد کرد که نمايشگاه کتاب، تا بنای محل مناسبی، در محل هميشگی خود برگزار شود.
دولت نظريات کارشناسی را ناديده گرفت و بر دو پاره شدن نمايشگاه کتاب تاکيد کرد.
۱۸ نهاد، از ۱۹ نهاد ناشران ايران، از جمله اتحاديه ناشران و کتابفروشان تهران و اغلب استان های کشور اعلام کردند که در نمايشگاه مصلا شرکت نخواهند کرد.
بيانيه ناشران معترض ايرانی بر آن است که دو پاره شدن نمايشگاه بر بار ترافيکی می افزايد و تعداد بازديد کنندگان بخش داخلی را کاهش می دهد.
محسن پرويز، معاون فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی، در واکنش به اين بيانيه، ناشران را به لغو امتياز تهديد کرد و گفت:«عدم شرکت گروهی از ناشران در بيستمين نمايشگاه بين المللی کتاب تهران به معنای اعطای امتيازشان به ديگران است.»
وزير کشور تغيير محل نمايشگاه کتاب را «هديه فرهنگی» ارزيابی کرد و به گفته برخی ناشران، وزارت اطلاعات نيز در نامه ای به ناشران معترض اخطار کرد که «اگر در نمايشگاه مصلای تهران شرکت نکنند متهم خواهند شد که در شرايط حساس کشور موجب تشويش افکارعمومی شده اند.»
تهديدی که در بيانيه رسمی «انجمن اسلامی ناشران» نيز تکرار شده است.
خصومت با فضای چند صدايی
دولت «کاستن از بار ترافيکی خيابان های مجاور محل نمايشگاه» را دليل انتقال محل نمايشگاه کتاب اعلام کرده است.
برخی کارشناسان با اشاره به اين واقعيت که ترافيک و راه بندان های سنگين از مشخصه های عادی کلان شهر تهران است، بر آنند که دلايل اصلی اين تصميم ناگفته مانده است.
از منظر اين کارشناسان، خصومت با فضای چند صدايی پر رونق نمايشگاه کتاب انگيزه اصلی تضغيف آن است.
در سه دهه گذشته، اغلب کتاب های جذاب و پرخواننده، اغلب آثار جدی، ماندگار، با ارزش و مطرح، اغلب ناشران فعال، موفق و معتبر از بستر گرايشی فرهنگی برخاسته اند که با فرهنگ رسمی حکومتی، به ويژه با فرهنگ تک صدايی مطلوب انحصار طلبان اصولگرا، تفاوت بسيار دارد.
فرهنگ رسمی حکومتی، به رغم برخورداری از حمايت های همه جانبه، در عرصه هنر، ادبيات، پژوهش و ترجمه صحنه را به فرهنگ مستقل و چند صدايی غير حکومتی باخته است و فضای نمايشگاه کتاب، به ويژه گرايش آشکار بازديد کنندگان اهل مطالعه آن، اين شکست را هر سال ثبت می کند.
نمايشگاه کتاب، با همه کنترل های امنيتی، به تنها فضای ممکن ارتباط، هر چند محدود، بين نويسندگان و خوانندگان نيز بدل شده است.
بهره برداری تبليغاتی از نمايشگاه و ادعای فرهنگ پروری جمهوری اسلامی دولت های گذشته را به تحمل نمايشگاه کتاب برمی انگيخت، اما رسانه های متمايل به اصولگرايان تندرو، از جمله روزنامه های کيهان و رسالت، از همان اولين سال های برگزاری نمايشگاه کتاب به مخالفت با آن برخاستند و با طرح انتقادهای گوناگون کوشيدند تا با اعمال فشار بر ناشران مستقل و خوانندگان، آنها را از حضور در نمايشگاه محروم کنند.
اگر طرح دولت آقای احمدی نژاد و وزير ارشاد او در مورد انتقال نمايشگاه کتاب به مصلای تهران و اعمال سانسور سخت گيرانه تر، ناشران مستقل غير دولتی را به ترک نمايشگاه وادار کند،
اگر بيستمين نمايشگاه بين المللی کتاب تهران بدون حضور ناشران داخلی و اهل فرهنگ ايران برگزار شود،
اگر نمايشگاه کتاب به فضايی برای ناشران دولتی و فرهنگ تک صدايی حکومتی بدل شود،
آن گاه می توان گفت که ناقوس ها برای پر رونق ترين و مهم ترين روی داد فرهنگی ايران به صدا در آمده و نمايشگاه کتاب هم به يکی از ده ها مراسم بی رونق رسمی تقليل يافته است.