مداحان محصول دینداری عوامانه هستند، همان گونه که روحانیان نیز در اصطلاح عام محصول چنین دینی هستند.
دینداری عوامانه بر پایه فرهنگ شفاهی، باورهای عامیانه و سلیقه عمومی مخاطبان نوعی از دین را می سازد که در آن خرافه و اعجاز، در کنار محرک های عاطفی نقشی بسیار مهم می یابد.
از همین روست که با تاملی اندک در سبک، محتوا، ادبیات و فیزیک مداحی های جدید به وفور نشانه هایی ازخرافه، بازی زبانی با وام گیری اززبان عامیانه، دروغ ، غلو ، خشونت فیزیکی، سرخوردگی، و محرک های عاطفی در مداحی دیده می شود.
اینها اما چیزی از جایگاه مداحان در نزد مقامات عالی رتبه جمهوری اسلامی نکاسته و حتی در چند سال اخیر همین خصوصیت ها به مداحان امکان دستیابی به جایگاهی تازه در ساختار قدرت را داده است.
بازی موسیقایی
در مداحی های جدید برخلاف گذشته که برای مداحی داشتن صدایی خوش و آشنایی اندکی با گوشه های موسیقایی لازم بود، داشتن صدای خوش چندن لازم نیست.
در عوض بسیاری از مداحان سرشناس استفاده از ریتم های تند و ملودی ترانه ها و آهنگ های مشهور پاپ را مورد استفاده قرار می دهند.
آهنگ هایی که اغلب آنها در ایران به نام آهنگ های لس آنجلسی شهرت یافته و مجاز نیستند.
مداحی هایی که بر اساس این آهنگ ها ساخته می شوند نه تنها مجازند، بلکه در بسیاری از موارد توسط رادیو و تلویزیون دولتی پخش می شوند.
بر خلاف موسیقی پاپ که در ایران دچار محدودیت هایی برای انتشار و عرضه عمومی است و باید از فیلتر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بگذرد، مداحی ها به وفور به شکل سی دی های صوتی و تصویری عرضه می شوند.
ظاهرا انتشار مداحی و نوحه خوانی به صورت سی دی و نوارکاست نیاز به دریافت مجوز و گذشتن از صافی های نظارتی موجود را ندارد.
همزمان، استقبال مخاطبان از این گونه مداحی در سال های اخیر رو به افزایش بوده و تعداد زیادی از جوانان به ویژه در ایام محرم و مناسبت های مذهبی به آن روی خوش نشان داده اند.
صدها سایت اینترنتی با عنوان هیات های مذهبی و ده ها هزار نمایشگاه و فروشگاه موقت و دایم در مساجد، خیابان ها و حتی مدارس کار عرضه مداحی هایی را بر عهده دارند که کپی آهنگ های پاپ خوانندگان مشهوری هستند که در طول سه دهه گذشته هرگز اثری از آنها اجازه انتشار پیدا نکرده است.
یکی از اصلی ترین انگیزه های جوانان در استقبال از مداحی های جدید نیز درست به کپی کاری آنها از روی ترانه های مورد نظرشان باز می گردد؛ چرا که بر خلاف اصل این آهنگ ها، آنها مجازند مداحی ها را در اتومبیل هایی که به سیستم های پر قدرت صوتی مجهزند با صدای بلند گوش کنند.
زبان عامیانه
متن مداحی های جدید برخلاف مداحی های قدیم که از زبانی فاخر و در مواردی از شعرها و مرثیه های سروده شده توسط برخی از شاعران استفاده می شد، وامدار زبان عامیانه است.
اگر تا پیش از این، مداحان همواره از پیشوایان دینی با القابی چون «حضرت» و«امام» یاد می کردند، استفاده از زبان عامیانه به آنها این امکان را داده تا درباره نخستین امام شیعیان بگویند:«بگو علی، با زندگی صفا کن».
یا از دختر پیامبر اسلام که تا پیش از این با کلمات و القاب فراوان از او یاد می کردند بگویند:«تاوقتی با تو هستم غم ندارم / سرم همیشه بالاست/ حساب من با زهراست» يا« هر کی می‌خواد هر چی بگه/ من سگ کوی زینبم/ سلطنت جهان ز تو/ من سگ کوی زینبم».
استفاده از اصطلاحاتی چون «می، دیوونه، سگ، چشات، خوشگله، مردونگی» و کلمات و تعابيری از اين دست،اکنون به اصطلاحات رایج در مداحی ها بدل شده و در جذب مخاطبان نقش موثری دارد.
با این حال، برخی از منتقدان می گویند که مداحان جديد با استفاده از چنین اصطلاحاتی در حال تقدس زدایی از پیشوایان دینی هستند.
رهبر جمهوری اسلامی اما به رغم انتقاداتی که به برخی مداحی ها وارد کرده، در چنین مواردی نظراتی در تایید مداحی های جدید ارائه کرده است.
او در پاسخ به یک استفتاء که در آن این پرسش مطرح شده که «برخی از ذاکرین در مدایح اهل بیت تعبیراتی مانند "مست مستم من، هر چه باداباد، علی پرستم من، همچون زهرا مادرت، از همه خوشگلتری، یا ابا صالح بیا » را به کار می برند که به نظر می رسد با شان اهل بیت منافات دارد» گفته است:«معلوم نیست ظاهر این الفاظ مرادشان باشد و در هر صورت الفاظ خوب و اشعار بهتر فراوان است.»
این در حالی است که آيت الله هايی مانند فاضل لنکرانی، جواد تبریزی، صافی گلپایگانی، بهجت و مکارم شیرازی که هر پنج تن از جمله مراجع حکومتی به شمار می آیند، با اشاره به اینکه «این گونه تعبیرات مناسب نیست» به صراحت تاکید داشته اند که« باید در مدایح اهل بیت از بهترین و رساترین مدایح که مشتمل بر مضامین صحیح و اقتباس از آیات و احادیث و نکات شعری ادیبانه و دور از غلو است استفاده شود.»
برخی از صاحب نظران می گویند که جذابیت مداحی های جدید برای جوانان به تقابل آن با دین رسمی و حکومتی مربوط می شود.
این تفاوت به وضوح در استفاده مداحان از زبان عامیانه و استفاده روحانیان از زبان فاخر و پر از اصطلاحات عربی خود را به رخ می کشد.
خودزنی
اگر چه سینه زنی، زنجیر زنی و قمه زنی در گذشته نیز بخشی از آيین های مذهبی در ایران به شمار می آمد، اما با ممنوع شدن قمه زنی در ملاعام طی سال های اخیر، صورت های دیگری از خشونت های فیزیکی و خودزنی در مداحی ها رواج یافته است.
برخی از مداحان در مجالس مداحی خود به انجام حرکات عجیب و خشونت باری نسبت به خود می پردازند و از جمله با میکروفن به سر و صورت خود می کوبند، به طوری که در مواردی به زخمی شدنشان منجر شده است.
آنها همچنین مخاطبان خود را به مانند برخی از کنسرت های بزرگ دنیا به انجام حرکات فیزیکی تشویق می کنند.
این حرکات در مواردی حالتی چون رقص به خود می گیرد و مطابق با ریتم مداحی کند و تند می شود.
برهنه شدن، از خود بی خود شدن، انجام حرکات خاص، خودزنی، در آوردن اداهای عجیب وغریب با سر و صورت و اندام، غش کردن، هلهله، کشیدن جیغ و به سر و صورت زدن و کوبیدن زنجیر به سر و صورت به بخشی از مداحی های جدید تبدیل شده است.
لمپنیسم
اگر مداحان تا پیش از این سعی می کردند در حین مداحی یا در بیرون از آن، چهره ای روحانی به خود بگیرند و لااقل در ظاهر از خود شخصیتی وارسته ارائه کنند، گويی مداحان جدید هیچ ابایی ندارند که از عبارات و حرکاتی که در جامعه به قشر خاصی نسبت داده می شود استفاده کنند.
در سال های اخير خبرهای متفاوت و متناقضی درباره برخی از مداحان مشهور منتشر شده و به آنها اعمالی که غیر اخلاقی خوانده شده، نظير ارتباط با زنان مختلف، نسبت داده شده است.
در تازه ترین مورد، پخش یک فیلم از صحنه تریاک کشی «عبدالرضا هلالی» در کنار زنی بی حجاب واکنش های گسترده ای را بر انگیخت.
با این همه، راديو و تلويزيون رسمی کشور، که بر خلاف موارد مشابه در مورد برخی از مجریان و بازیگران از ممنوعیت تصویری به عنوان مجازات آنها استفاده می کرد، در مورد هلالی که از جمله مداحان گروه انصار حزب الله و شاگرد یکی از مداحان مورد علاقه رهبر جمهوری اسلامی است، به پخش دوباره مداحی او اقدام کرد.
باب شدن مرید پروری و داشتن نوچه در میان مداحان، یکی دیگر از نتایج ترکیب مداحی و آنچه لمپنيسم يا جاهل مسلکی خوانده می شود، است.
شاگردان هر مداحی تنها او را قبول دارند و دراو به چشم مراد خود می نگرند و با او به سفر می روند و در مجالس مداحی هر کجا که باشد با او همراه می شوند.
غلو و دروغ
در مداحی های جدید غلو و دروغ جایگاهی ویژه دارد. مداحان در حالی که پیشوایان دینی را به اسم کوچک صدا می زنند، در موارد بسیاری آنها را خدا می نامند.
روایت های دروغی که در هیچ کتاب مذهبی تایید نشده بخش دیگری از این مداحی ها را تشکیل می دهد.
آشنا نبودن مداحان به مقتل خوانی و روایت های موجود از آن و نداشتن مطالعه، مداحان را واداشته تا جای خالی مقتل خوانی را با روایت هایی خودساخته پر کنند و از همین روست که روحانیانی که در سه دهه گذشته دست از روضه خوانی کشیده بودند، در سال های اخیر بار دیگر به مقتل خوانی روی آورده اند.
اگر چه بسیاری از صاحب نظران دینی و از جمله مرتضی مطهری در آثار خود حتی روحانیان را به ارائه روایت های غلو آمیز و کذب از تاریخ اسلام در روضه خوانی های سال های پیش از انقلاب متهم می کردند، اما به گفته بسیاری از آنها غلو و دروغ در مداحی سال های اخیر به شدت رواج یافته است.
علاوه بر این، در مداحی های جدید «زبان حال گفتن» به محور اصلی تبدیل شده و جای روایت های مذهبی را گرفته، تا جایی که در بسیاری موارد مداحان تنها به ذکر رابطه خود با پیشوایان دینی می پردازند و مثلا به جای توصف یک واقعه مذهبی، به توصیف خواب یا آرزوی خود مشغولند.
ارکسترهای مذهبی
اگر چه در مداحی های سنتی و در برخی از مناطق ایران از برخی از سازها و از جمله نی برای اثر بخشی بیشتر مداحی ها استفاده می شد، اما در مداحی های جدید استفاده از آلات موسیقی و امکانات پیشرفته صوتی رواج بسیار یافته است.
استفاده از باندهای پر قدرت پخش صدا،آمپلی فایر و میکسر و اکو نیز به جزیی از مداحی های جدید بدل شده است.
بسیاری از مداحان در سال های اخیر مانند خوانندگان مجلسی علاوه بر تدارک گروهی از پیشکار و راننده و دستیار به سمت تشکیل گروه های مداحی پیش رفته و ارکسترهای مذهبی مجهزی را برای خود تدارک دیده اند.