در عراق، شهر موصل پس از قریب سه سال اشغال توسط نیروهای وابسته به آنچه که خلافت اسلامی (داعش) خوانده می شود و به دنبال هشت ماه جنگ بی‌امان نیروهای عراقی که ازحمایت آمریکا برخوردار بودند، آزاد شد.
شاید یکی از ماندگار‌ترین لحظه‌ها و صحنه‌های این نبرد خونین جنگهایی باشد که در سه روز آخر بین نیروهای عراقی و داعش در منطقه غرب موصل و محله المیدان واقع در بخش تاریخی شهر موصل صورت گرفت. گزارش‌های منتشر شده در زمان انجام عملیات حاکی از پیشرفت‌های قدم به قدم، و کشت و کشتار غیر نظامیان بیگناه بود. از ۶۰۰۰ نفر نیروی داعشی تنها چند صد نفر باقیمانده بودند و برای آنان مشغول کردن نیروهای عراقی و به تاخیر انداختن عقب نشینی کامل برای عبور کم خطر تر از رودخانه دجله یک امر تاکتیکی حائز اهمیت بود؛ اما، مشکل اصلی در این بود که هزاران غیر نظامی ساکن غربِ موصل به نوعی گروگان داعشیان بودند که از آنان هم به صورت مخفیگاه و هم به صورت طعمه و سپر انسانی در مقابل نظامیان عراقی استفاده شد.
فرار داعشیان با کندی صورت گرفت و نیروهای عراقی که هشت ماه درحال جنگ گذراندند در پاره‌ای ازمواقع مجبور به جنگ خانه بخانه و پیشروی متر به متر و یا حتی عقب نشینی شدند. اما نیروهای داعش با هر عقب نشینی بیشترین جنایات را با کشتن غیر نظامیان مرتکب گردیدند و با انهدام آنچه از خانه‌ها باقی مانده بود هزینه جنگ را برای عراقی‌ها سنگین تر کردند.
عملیات هوایی توسط نیروهای ائتلاف بین الملل و ارتش عراق انجام می شد در حالیکه عملیات زمینی توسط نیروهای عراقی و واحد‌های شیعی حشد الشعبی که ازحمایت ایران برخوردارند صورت می گرفت.
وقتی بعد از ظهر روز یکشنبه نهم ماه ژوئیه نخست وزیر عراق وارد موصل شد نتوانست به صورت قطعی آزادی موصل را اعلام کند. حیدر العبادی سر انجام عصر روز دوشنبه به شهر موصل بازگشت و اعلام پیروزی کامل در نبرد بر علیه شبه نظامیانی خلافت اسلامی کرد. علیرغم احتیاط حیدر العبادی در اعلام آزادی موصل، باید گفت عمر خلافت اسلامی در موصل قریب یک ما پیشتر و به دست خود آنان پایان یافته بود. انهدام مسجد نوری توسط نیروهای داعش خودزنی وپایان عمر خلافت اسلامی در موصل بود چرا که سه سال پیش در همان مسجد، ابو بکر البغدادی موجودیت خلافت به اصطلاح اسلامی را اعلام کرده بود.
با وجودی که داعش خود مسجد نوری را منهدم و دولت عراق نهایتا آزادی موصل را تائید کرد ولی هنوز نمیتوان گفت عوامل خفته داعش از موصل کاملاً رانده شده اند. آماندا اریکسون در مقاله روز چهارشنبه دوازدهم ژوئیه در واشنگتن پست گزارشی بر مبنای روایت داعش از باخت موصل منتشر کرده است. نویسنده معتقد است علیرغم اینکه نخست وزیر عراق پیروزی بر داعش را اعلام می کند و متعاقب آن در خیابانهای بغداد و بعضی شهرها از فرط شادمانی آتش بازی می کنند، روایت داعش از همین مقوله چیز دیگری است. داعش اصولا باخت تدریجی خود را قبول ندارد و شرایط فعلی را قهرمانانه و همانند صحنه‌های سینمایی توصیف می کند که در آن یک صحنه غیر منتظره نهایی وجود دارد و ان صحنه نتایج و انتظارات کاملاً متفاوتی را ارائه خواهد داد. نویسنده به نقل از ریتا کاتس که تحلیلگر امور تروریسم است به متنی اشاره می کند که در آن داعش وعده انتقام می دهد و می گوید در المیدان به نبرد با نیروهای عراقی ادامه خواهد داد. ریتا کاتس معتقد است "سربازان خلافت اسلامی آنقدر می جنگند تا به یکی از دو نتیجه خوبِ پیروزی یا شهادت برسند."
چندی پیش روس‌ها اعلام کردند به احتمال زیاد ابوبکر البغدادی در یکی از بمباران‌ها کشته شده است. دو هفته پیش نیز دیدبان حقوق بشر در سوریه کشته شدن ابوبکر البغدادی، رهبر خلافت اسلامی، را اعلام کرده. اما سر انجام وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که نمیتواند کشته شدن ابوبکر البغدادی را تائید کند. درست یا غلط هنوزبقایای داعش در خارج از موصل و نواحی اطراف به نوعی مقابله و تهاجم به قصد "جهاد بدون رهبری" ادامه می دهند. به عبارت دیگر آنان امر جهاد را حتی بدون فرمان و حضور رهبر ( در اینجا ابوبکر البغدادی) امری واجب دانسته و آنرا در "غیبت" رهبری لازم الاجرا می دانند. به همین لحاظ مرگ معنای خود را از دست می دهد و بازی فقط دو نتیجه دارد: "پیروزی یا شهادت". همین موضوع رویارویی با داعش را مشکل تر می کند ووقتی به رقه نگاه میکنیم پیچیدگی آن دوچندان می شود.
آیا نوبت رقه فرا رسیده است؟ - امروز که این مقاله منتشر می شود جنگ موصل دست کم تا آنجایی که از نظر نیروهای مسلح عراق به نام شهر موصل شناخته می شود خاتمه یافته است؛ ولی در فاصله‌ای نه چندان دور در کشور همسایه، سوریه، نبرد برای آزادی رقه همچنان ادامه دارد. رقه در سال ۲۰۱۳ و مدتی بعد از تشکیل خلافت اسلامی به دست این گروه افتاد. میتوان گفت رقه در سوریه همان نقشی را دارد که موصل در عراق داشت و به عبارت دیگر رقه پایتخت " دو فاکتو"ی شبه نظامیان خلافت اسلامی است. با توجه به شکست داعش درموصل پیش بینی می شود نبرد رقه شدید تر، طولانی تر و با تلفات بیشتری همراه باشد. با گزارش هایی که روز پنجشنبه ۲۰ ژوئیه در مورد تصمیم ایالات متحده برای خاتمه دادن به برنامه سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا (سی آی ای) برای آموزش و تجهیز گروههای شورشی مخالف حکومت بشارمنتشر شده باید منتظر تغییرات مهمی در صحنه عملیات نظامی شد:
- روسیه ابتکار عمل را دردست خواهد گرفت ولی هنوز اطلاعی از چگونگی برنامه مبارزه با داعش توسط روسیه وجود ندارد، برعکس تصور می شود که روسیه به قلع و قمع مخالفین سیاسی بشار است که بعضا مسلّح نیز هستند بپردازد.
- این تمرکز برسرکوب اوپوزیسیون سوریه می تواند در کوتاه مدت موجب تقویت داعش شود.
- در عین حال نتیجه مستقیم این عملیات و انحصار آن در دست روسیه و ایران موجب تقویت نیروهای دولتی سوریه می شود و بر قدرت بشار اسد می افزاید. باید گرفت این چرخشی است که تا هفته پیش اصولا کسی به آن فکر نمی کرد.
روزهای ۷ و ۸ ژوئیه در خلال اجلاس سران جی بیست در هامبورگ، روسیه و آمریکا با همکاری اردن و اسرائیل با آتش بس در جنوب غربی سوریه توافق کردند. گویا طبق توافق انجام شده بین قدرت‌های بزرگ، روسیه از ایران نیز خواسته است که این آتش بس را در مرز مشترک اردن و عراق بپذیرد. این آتش بس ربطی به رقه ندارد و نبرد رقه پدیده دیگری است که در چارچوبه این آتش بس نمی گنجد.
در ابتدا اسرائیل از این آتش بس حمایت کرد ولی موضع ایران نشان دهنده عدم پذیرش آن بود. بعد از چند روز اسرائیل نیز با آتش بس مخالفت و آنرا موجب تقویت حضور ایران در مرزهای مشترک سوریه و اسرائیل دانست. این قضیه به صورت بالقوه می تواند تشنج و استطکاکی را بین ایران و اسرائیل دامن بزند.
دو مشکل اساسی برای نزدیک شدن به مرحله نهایی و پایان دادن به حضور داعش در هر دو کشور سوریه و عراق باقی مانده است: - ناتوانی رژیم بشار اسد در ایجاد اطمینان در سطح داخلی وتامین خواسته‌های مدنی مردم و اوپوزیسیون داخلی در کنار تامین نیازهای روزمره آنان و همچنین برقرار کردن رابطه قابل اعتماد با کشورهای منطقه، - ناتوانی عراق برای اجرای عملیات وسیعتر نظامی به نحوی که بتواند از جابجایی شبه نظامیان وابسته به خلافت اسلامی جلوگیری کند.
کارشناسان نظامی خاتمه نبرد موصل و پیشروی در نبرد برای آزادی رقه را فقط پیروزی‌های تاکتیکی می دانند که گرچه نوعاً گام مهمی درجنگ علیه تروریسم و موجودیت داعش محسوب می شوند ولی تا پیروزی نهایی هنوز فاصله دارند. ممکن است آزاد سازی رقه چندین ماه دیگر طول بکشد. کُردهای موسوم به "ی پ گ" که هسته اصلی و کارآمد "نیروهای دموکراتیک سوریه" محسوب می شوند و مورد حمایت آمریکا قراردارند، واحد‌های پیشگام نبرد رقه هستند. برخلاف موصل که آمریکایی‌ها در صف مقدم جبهه حضور نداشتند در رقه تعداد کمی آمریکایی در صف مقدم نیز حضور دارند واخیراً دو سرباز ۲۸ و ۲۹ ساله آمریکایی در رقه کشته شده اند. هنوز معلوم نیست تصمیم جدید آمریکا بر این بخش از همکاری و حمایت از کردهای سوری چه تاثیری خواهد گذاشت.
این موضوع اهمیت رقه را دو چندان می کند. تا کنون آزادی نقاطی مانند حلب موجب قدرت گرفتن رژیم بشار اسد و سلطه نیروهای دولتی در نقاطی می شد که پاکسازی می شدند. اما در رقه ممکن است نتایج به نوع دیگری باشد. احتمال دارد رقه پس از آزادی تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه و در راس آنان کردهای "ی پ گ" در بیاید و این به معنای جای پایی برای ایالات متحده آمریکا است و می تواند صحنه سیاسی و نظامی منطقه را تغییر دهد.
کردها بطور اعم و کردها ی "ی پ گ" که سابقه پیروزهای دیگری را در منطقه در مقابل نیروهای خلافت اسلامی داشته اند خواهان استقلال کانتون‌های کرد نشین شمال سوریه هستند. آمریکا به لحاظ مهارت‌های نظامی و توانایی آنان در جنگ بر علیه داعش از آنها حمایت می کند. اما این حمایت بلا معارض نیست. ترکیه و ایران هردوهرچند با دلایلی متفاوت، مخالف حمایت از "ی پ گ" هستند.
ترکیه "ی پ گ" را به داشتن رابطه با و پشتیبانی از کردهای وابسته به حزب کارگران کردستان ترکیه "پ ک ک" متهم می کند. آمریکا "پ ک ک" را تروریست می شناسد ولی از "ی پ گ" حمایت می کند. ترکیه نگران این است که پروسه جنگ کردها (خواه عراقی باشند یا سوری) بر علیه خلافت اسلامی نهایتاً منتهی به استقلال کردستان شود و کردهای ترکیه را در جهت استقلال طلبی پیگیر تر کند. ایران نیز از چنین فرجامی خوشحال نخواهد شد. اما صرفنظر از عملیات ایذایی ایران در مناطق کرد نشین ایران، در مجموع حمایت از سوریه به عنوان یک کشور دوست و متحد بهانه اصلی ایران برای حمایت از نیروهای دولتی است که ضمن جنگیدن با خلافت اسلامی از مشارکت کردها و آمریکایی‌ها در این نبرد ناراضی هستند. علاوه بر آن پیروزی قوای دولتی سوریه و بقای بشار اسد در قدرت می تواند در خدمت اهداف دراز مدت ایران در منظقه نیز باشد. هنوز معلوم نیست در صورت همکاری و همسویی احتمالی آمریکا و روسیه در قبال مساله سوریه کارت‌های بازی منطقه‌ای چه چینش جدیدی پیدا کنند.
تحت هردسته بندی و ائتلافی که باشد، محاصره رقه کم کم در شرف نتیجه دادن است. اما با آزادی رقه هنوز خلافت اسلامی به زانو در نمی آید. رقه و موصل تنها شهرهایی نیستند که در اشغال داعش بوده باشند. داعش عنوز مناطق وسیعی از دره رودخانه فرات، جنوب شرقی رقه، بخشهایی از غرب عراق و چندین نقطه مهم دیگر در خاک عراق و سوریه را در اشغال خود دارد.
تحرکات جبهه‌های نبرد بسیار سیال و متغیرند. نیروهای ائتلاف عرصه را در جایی بر داعش تنگ می کنند ولی آنان از جایی دیگر می گریزند و به تحرکات خود ادامه می دهند. هنوز توان عملیاتی قابل ملاحظه‌ای دارند و این جنگ و گریز تا زمانی که سرزمین‌های وسیعی در اختیار داشته باشند ادامه خواهد یافت. روسیه، ایران و سوریه به تنهایی نمی توانند خلافت اسلامی را منهدم کنند.
آمریکاهم تاکنون استراتژی مشخصی برای جنگ به قصد نابودی کامل خلافت اسلامی نداشته و نتوانسته است با دیگر بازیگران منطقه‌ای یعنی سوریه، ایران، و روسیه به تفاهمی عملیاتی برسد. بنا بر این به نظر می رسد حتی اگر رقه سقوط کند جنگ در منطقه ادامه داشته باشد. در این فاصله خلافت اسلامی می تواند رهبری جدید ی بتراشد ولی قطعاً تا رسیدن به آن مرحله، حتی اگر ابوبکر البغدادی کشته شود و یا واقعا تا بحال کشته شده باشد، به "جهاد بدون رهبری" ادامه خواهد داد.
فریدون خاوند تحلیلگر اقتصادی مقیم پاریس معتقد است داعش منابع مالی خود را از طریق هشت کانال مختلف که عمده آن فروش نفت، تحمیل مالیات، ضبط اموال مردم، کمک‌های مالی مسقیم بعضی دولت‌ها و ثروتمندان منطقه تامین می کند. اما به اعتقاد او این منابع در حال کاهش شدید هستند.
در حقیقت، بقای یک واحد سیاسی نیازمند سرزمین، پول، رهبری، توان نظامی قوی و وجود استراتژی برای حفظ بقا است. بر مبنای محاسبات و واقعیت‌های موجود، عواملی مانند پول، رهبری، و توان نظامیِ خلافت اسلامی یا در حال افول کامل است و یا به شدت تتضعیف شده است. سرزمین‌های بسیار مهمی از دست رفته و آنچه باقی مانده فاقد منابع و جمعیت کافی و تراکم جمعیتی مانند حلب، موصل، و رقه است. همه اینها امکان حفظ یک سیستم مرکزی خلافت را مشکل و حتی غیر ممکن می کند. البته باید بگوئیم گرچه راههای تامین مالی داعش محدود تر شده در عین حال به طور کامل مهار نشده است.
دو مشکل اساسی برای نزدیک شدن به مرحله نهایی و پایان دادن به حضور داعش در هر دو کشور سوریه و عراق باقی مانده است:
- ناتوانی رژیم بشار اسد در ایجاد اطمینان در سطح داخلی وتامین خواسته‌های مدنی مردم و اوپوزیسیون داخلی در کنار تامین نیازهای روزمره آنان و همچنین برقرار کردن رابطه قابل اعتماد با کشورهای منطقه،
- ناتوانی عراق برای اجرای عملیات وسیعتر نظامی به نحوی که بتواند از جابجایی شبه نظامیان وابسته به خلافت اسلامی جلوگیری کند.
علاوه بر آن دولت عراق باید هرچه زودتر در میان اقوام وپیروان مذاهب اعتماد سازی کرده و به همه امکان مشارکت برابر سیاسی بدهد به نحوی که حکومت از انحصار شیعیان خارج شود.
شاید اگر همه این عوامل دست به دست هم بدهند امکان مهار خلافت اسلامی عراق و سوریه فراهم شود؛ گرچه این فرآیند در کوتاه مدت موجب مهاجرت سریع عناصر وابسته به داعش به کشورهای اروپایی، و تقویت حضور آنان در مناطق دیگری مانند صحرای سینا، لیبی، افغانستان و حتی پاکستان خواهد شد.
—————————————————————
یادداشت‌ها، آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و بازتاب دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.
- جلیل روشندل – استاد علوم سیاسی و امنیت بین الملل در دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی