اقدام روسیه در کاهش میزان صدور گاز به اوکرائین، که به قطع جریان گاز در بلغارستان یونان و مقدونیه انجامید ، نگرانی های کهنه ناشی از خطر کمبود گاز در ترکیه، اطریش، آلمان و حتی بریتانیا را که مستقیما متکی به گاز روسیه نیست، تجدید کرد.
با توجه به سابقه اقدام روسیه در قطع جریان صدور گاز به شرق و غرب اروپا، کوشش برای متنوع ساختن منابع تامین گاز اروپا، به منظور افزایش ضریب امنیت توزیع انرژی، این بار بیش از هر زمان دیگر مورد توجه مراکز تصمیم گیری در اروپا قرار گرفته است.
نکته قابل ملاحظه در آغاز تلاش های تازه برای متنوع ساختن منابع توزیع گاز اروپا، چشم پوشی از قابلیت های ایران به عنوان یکی از مسیر های اصلی انتقال انرژی آسیای مرکزی است. همچنین امکانات بالقوه و بی نظیر آن کشور در تامین بخش عمده ای از نیازهای قاره قدیم به گاز وارداتی نیز تنها به شکل «بالقوه» باقی مانده است. حال آنکه ایران با در اختیار داشتن ۱۶ در صد از ذخایر گاز طبیعی جهان، عملا متصل به لوله های انتقال گاز اروپا است.
میزان کاهش اخیر گاز صادراتی روسیه به اوکراین به ۹۲ میلیون متر مکعب در روز بالغ می شود. در حالی که انتظار می رفت میزان گاز ارسالی حتی تا میزان ۲۰۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش یابد.
ایران اکنون با تولید در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز روزانه، قادر است حتی بدون افزایش تولید و تنها از راه صرفه جویی در مصرف بی رویه گاز خانگی، در فاصله یک سال ظرفیت صدور گاز تا میزان ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز را ایجاد کند.
اصلاح قیمت گاز مصرفی در داخل، هماهنگ با آموزش روشهای صرفه جویی و همچنین استفاده از ابزار های خانگی کم مصرف، یقینا می تواند در کاهش مصرف و ایجاد ظرفیتهای صدور گاز موثر واقع شود؛ مسئولیتی که که دولت ایران تاکنون به دلیل نگرانی از ایجاد نارضایتی بیشتر و احتمال مقاومت مصرف کنندگان، از تن دادن به آن پرهیز کرده است.
در نتیجه نسبت مصرف گاز در ایران با توجه به ظرفیت تولید صنعتی آن کشور و سرانه جمعیت از بسیاری از کشورهای جهان بالاتر رفته است.
تولید و مصرف
ایران به لحاظ میزان ذخایر با بیش از ۲۸ تریلیون متر مکعب گاز، بعد از روسیه در ردیف دوم جهان قرار دارد. تولید روزانه گاز ایران نزدیک به ۵۰۰ میلیون بشکه در روز است و از این لحاظ در ردیف هفتم جهان قرار دارد.
از لحاظ مصرف مجموع گاز، ایران بعد از آمریکا و روسیه، با ظرفیت مصرف بیش ۵۰۰ میلیون متر مکعب در روز سومین کشور جهان است.
شدت مصرف انرژی در ایران -که گاز مهمترین قلم آن به شمار میرود- ۹ برابر بریتانیا و به مراتب بیشتر از ترکیه است. آمار تقریبی فوق حاکی از اتخاذ سیاست های بی حاصل در اقتصاد انرژی ایران و اعمال مدیریت غلط در توزیع و مصرف منابع انرژی است. حال آنکه در صورت احساس مسئولیت کافی و وجود قابلیت های مدیریتی لازم، ایران می توانست (و هنوز هم می تواند) ضمن استفاده بهینه از منابع انرژی، به صادر کننده بزرگ گاز دنیا تبدیل شود.
بازدارنده های اصلی که تاکنون مانع از رسیدن ایران به ظرفیت های بالقوه خود در این زمینه شده اند، علاوه بر مصرف بی رویه و بی بند و بار انرژی در داخل، متوجه روابط خارجی و محاسبات نا متوازن در ارزیابی اهمیت واقعی موئلفه های موثر در امنیت ملی نیز هست.
در نتیجه نگرانی های ناشی از تهدید های خارجی، ایران به تدریج روابط و سطح مناسبات خارجی خود را محدودتر ساخته اما انزوای ایران به خصوص طی سه سال گذشته بیش از پیش تشدید شده است.
سیاست معروف به «نگاه به شرق» نیز که رییس کنونی مجلس شورای اسلامی در کسوت دبیر شورای امنیت ملی وقت، بعد از دوری از اروپا خود را معمار آن معرفی می کرد، با تحمل عقب گرد های اجباری در ژاپن و هند و سردی چین برای همراهی کافی با ایران، تنها محدود به تعدادی از کشورهای کوچک آسیایی به علاوه روسیه شده است.
حال آنکه ایران برای استفاده حد اکثری از منابع عظیم نفت و گاز خود نیازمند سرمایه گذاری، مدیریت و تکنولوژی پیشرفته است؛ عواملی که منابع اصلی تامین آنها تنها در کشورهایی قرار دارد که اینک با ایران از در تقابل در آمده اند.
- ایران به لحاظ میزان ذخایر با بیش از ۲۸ تریلیون متر مکعب گاز، بعد از روسیه در ردیف دوم جهان قرار دارد اما تولید روزانه گاز ایران نزدیک به ۵۰۰ میلیون بشکه در روز است و از این لحاظ در ردیف هفتم جهان قرار دارد.
به دلیل بی رغبتی فزاینده اروپا برای ادامه روابط کاری اقتصادی سیاسی و یا توسعه آن با ایران، میزان مشارکت کمپانی های اروپایی در طرح های بهره برداری از منابع نفت و گاز ایران به حد اقل ممکن کاهش یافته است.
عدم علاقه اروپا برای مشارکت در طرح های توسعه انرژی ایران، ریشه در واکنش تلافی جویانه آن ها در قبال برنامه های توسعه اتمی ایران و بی اعتنایی ایران به مفاد قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل دارد.
قربانی بزرگ
قربانی بزرگ تقلیل سطح همکاری های فنی و سرمایه گذاری شرکت های اروپایی در ایران، صنایع نفت و گاز ایرانند.
تقریبا تمامی طرحهای تولید گاز ایران با تاخیر سه تا پنج ساله دست در گریبانند و طرح های به بهره برداری رسیده نیز به دلیل مشکلات فنی با حجمی کمتر از ظرفیت اسمی تعیین شده تولید می کنند ( فاز یک پارس جنوبی یکی از نمونه ها است).
در صورت اجرای به موقع طرح های بهره برداری از منابع گاز ایران که بخش بسیار بزرگی از آن واقع در حوزه های با مالکیت مشترک است، تولید امروز ایران باید از حجم روزانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب در روز عبور می کرد. ارزش سالانه این حجم از گاز -که به جای ایران توسط قطر بهره برداری می شود- بالغ بر ۲۵ میلیارد دلار است.
در مورد تولید گاز مایع هم -بیشتر به دلیل کنترل کامل تکنولوژی آن توسط شرکت های آمریکایی- ایران تاکنون به کمترین پیشرفتی دست نیافته است، حال آنکه کشور قطر همین چند هفته پیش اولین محموله گاز مایع خود را به بازار آمریکا فرستاد.
میزان ۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز ایران در صورت تولید، می توانست در شرایط کنونی پاسخگوی تمامی نیازهای اروپا به گاز اضافی وارداتی باشد. اما در شرایط موجود ایران با محاسبه صدور روزانه ۱۵ میلیون متر مکعب گاز به ترکیه و واردات ۲۰ میلیون متر مکعب گاز از تر کمنستان، به جای داشتن ظرفیت صادرات و بهره بردن ازدرآمد های ارزی چشمگیر ناشی از آن، وارد کننده خالص گاز است.
ایران به جای پی گیری طرح پر هزینه و فاقد ارزش صدور گاز به هند و پاکستان، باید با قبول این واقعیت که نقش اروپا در معادلات امنیت ملی کشور به مراتب مهم تر از نقش هند و پاکستان است، به یک چرخش ۱۸۰ درجه ای در روابط خارجی خود تن داده و راه را برای صدور گاز به اروپا هموار سازد.
به جز دارا بودن ظرفیت مستقل صادرات، ایران قادر است، به عنوان مسیرانتقال، در صدور بخش قابل ملاحظه ای از گاز ترکمنستان به اروپا نیز موثر واقع شود.
در مورد صدور گاز به اروپا ایران ناگزیر از سرمایه گذاری چند میلیاردی برای کشیدن خط لوله نیست. بخشی از این امکانات در مرز ترکیه هم اکنون فراهم است و بخش دیگر نیز در حال فراهم شدن. به دلیل عضویت احتمالی ترکیه در جامعه اقتصادی اروپا در آینده، ایران برای صدور گاز خود از مسیر ترکیه به اروپا ناچار به پرداخت عوارض به ترکیه نیز نیست. از این لحاظ هزینه حمل گاز به اروپا بسیار کم تر از هزینه حمل و فروش گاز به هند است.
به دلیل فعالیت طولانی گازپروم و شرکت نروژی استات اویل در بازار گاز اروپا، دست یابی ایران به بهترین فرمول فروش و بهره بردن از قیمتهای بالای فروش به مراتب راحت تر از جنوب و شرق آسیا است.
خطر انصراف از خرید و متوقف گذاشتن جریان صدور گاز نیز به دلیل درگیری های تروریستی و یا جنگ و یا اختلاف های موضعی پیرامون قیمت در اروپا نیز چندان وجود ندارد. در مجموع اروپا برای گاز ایران هم از لحاظ سیاسی و هم اقتصادی خریدار بهتری است.
نکته این جا است که روسیه مخالف جدی ورود ایران به بازار گاز اروپا است و دولت ایران نیز خود را نیازمند ادامه همکاری های نظامی و سیاسی با روسیه می بیند. به علاوه در شرایط کنونی نه برنامه جامعی برای افزایش تولید گاز در دست اجرا است و نه اراده ای برای صرفه جویی در مصرف بی رویه آن در داخل.