چهار سال از ریاست ایران بر جنبش عدم تعهد گذشت و اینک ریاست آن به ونزوئلا رسیده است. در این میان پرسش این است که دستاورد ایران از ریاست بر یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های بین‌المللی چه بوده است؟
گو اینکه نفس سپردن ریاست چنین سازمان در اندازه جنبش عدم تعهد به یک کشور خود یک موفقیت به شمار می‌رود، اما، چنین موفقیتی، بیش از یک موفقیت تشریفاتی نیست. پرسش این است که ایران به عنوان ریاست جنبش چقدر در جهت پیشبرد اهداف آن و چقدر در جهت بهره بردن از ظرفیت‌های آن در پیشبرد اهداف ملی موفق بوده است؟
مدعای این یادداشت این است که جمهوری اسلامی از ریاست خود بر عدم تعهد بهره کافی و وافی نبرده است. این مدعا معلول دو علت اصلی است: سیاست خارجی پر تنش جمهوری اسلامی و مشکلات ساختاری جنبش عدم تعهد.
ریاستی که با رسوایی آغاز شد؟
در اثبات مدعای بالا یادآوری آنچه در اجلاس شانزدهم عدم تعهد در تهران در سال ۹۱ گذشت، به ما کمک می کند دریابیم که ریاست ایران بر این سازمان از لحظه آغازین، نه با مشکل بلکه با رسوایی آغاز شد.
یکم؛ در حالی که محمود احمدی‌نژاد، رییس جمهوری وقت ایران و محمد مرسی رئیس جمهوری وقت مصر (رییس وقت عدم تعهد) بود و سخنان افتتاحیه با آیت‌الله خامنه‌ای بود که از «مظلومیت فلسطین» سخن گفته بود، مرسی در واکنش به خامنه‌ای، حکومت سوریه (متحد جمهوری اسلامی) را «ستمکار» ، «سرکوبگر» و «فاقد مشروعیت» توصیف کرد.
اگر این آغاز ریاست ایران بر عدم تعهد بود، پر واضح است هرگز ایران نمی‌توانست از ظرفیت‌های موجود در عدم تعهد برای پایان دادن یا کاستن مشکلات فلسطین گام بردارد وقتی که از همان آغاز رئیس قبلی (مصر) با رییس بعدی (ایران) در تنش لفظی حتی در روز افتتاحیه بودند.
دوم؛ رسوایی تا آنجا بود که هرجا محمد مرسی از ظلم نظام سوریه سخن می‌گفت مترجم آن را به ظلم نظام بحرین تغییر می داد. ⇦ از همین نویسنده: «ترجمه جمهوری اسلامی پسند» چیست؟
افزون بر این رسوایی، کار به آنجا رسید که مرسی در رفتاری پر معنی فقط برای پنج ساعت در ایران توقف داشت و حتی حاضر نشد برای یک سلام‌وعلیک با آیت‌الله خامنه‌ای در محل اجلاس هم‌صحبت شود.
جالب اینکه عیناً مشابه رفتار مرسی را محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین، از خود نشان داد که نه تنها به دیدار خصوصی آیت‌الله خامنه‌ای نرفت، بلکه در همان سالن اجلاس نیز حاضر نشد برای دقیقه ای به سلام و علیک با رهبر جمهوری اسلامی بپردازد. روشن است که در شرایطی این چنینی، محمود عباس هرگز اجازه نمی‌داد تا جمهوری اسلامی با بهره‌بردن از ریاست خود بر عدم تعهد، اقدامی را کلید بزند تا بهره حیثیتی از بابت فلسطین ببرد. از این روست که شاهد بودیم در تمام چهار سال ریاست ایران بر جنبش، هرگز شاهد اقدام موثری از ناحیه ایران در مورد فلسطین از سوی این جنبش نبودیم.
سوم؛ رسوایی بزرگ‌تر، اما، هنگامی رخ داد که دبیرکل سازمان ملل در سخنان خود بی‌پرده و در شفافیت تمام، انکار هولوکاست و مساله تهدید اسرائیل به نابودی را که عموما از مواضع سیاست خارجی جمهوری اسلامی بودند، محکوم کرد.
وی در سخنان خود در تهران گفت «من قویاً با تهدید هر کشور عضو برای از بین بردن کشوری دیگر و یا تلاش‌های زشت و زننده برای انکار واقعیت‌های تاریخی همچون هولوکاست به شدت مخالفم. گفتن این که اسرائیل که عضو سازمان ملل است حق موجودیت ندارد یا توصیف آن با الفاظ نژادپرستانه نه تنها کاملا غلط است بلکه با اصولی که تعهد کرده‌ایم پایبندشان باشیم در تضاد است.»
این سخنان در حالی بر زبان دبیرکل جاری می شد که احمدی‌نژاد در کنار او نشسته بود تا بیاموزد اگر هفت سال پی‌در‌پی او در صحن علنی مجمع عمومی فرصت لفاظی یافت، اینک در تهران متهم به تلاش‌های «زشت و زننده» از زبان دبیرکل سازمان ملل شده است.
چهارم؛ گویند «سالی که نکوست از بهارش پیداست»، بر همین مصداق نباید از یاد برد که از مجموع ۱۲۰ کشور عضو جنبش عدم تعهد، افتتاحیه اجلاس به ریاست ایران و میزبانی تهران در حالی آغاز شد که تنها ۳۰ تن از رهبران جهان و آن هم عمدتاً کشورهای نه چندان مهم در اجلاس تهران شرکت کردند. این یعنی سه چهارم رهبران جهان عملا از حضور در اجلاس تهران امتناع ورزیده بودند.
به این شرح و هزینه‌های هنگفتی که جمهوری اسلامی صرف کرده بود تا با میزبانی یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های بین‌المللی بتواند برای خود آبرویی بخرد، عملاً با بایکوت سه چهارم رهبران جهان مواجه شد.
ریاست بر عدم تعهد در دوره روحانی
فضای ملتهب سیاست خارجی ایران در دوران احمدی نژاد با روی کار آمدن حسن روحانی و برگزیدن سیاست خارجی «تعامل سازنده» شاهد تغییراتی بود. اگر این تنش‌ها را به دو دسته کلی یعنی تنش با جهان غرب و جهان عرب تقسیم کنیم، تنش با جهان عرب همچنان به قوت خود باقی است و تنش با غرب منحصراً در مسئله هسته‌ای فروکش کرده اگرچه پایان نیافته است.
آنچه در ارزیابی دستاورد ایران از ریاست بر جنبش عدم تعهد می‌توان مثال زد چیزی بیش از این نیست که جنبش هر از چندگاه و در مناسبت‌های مختلف به پشتیبانی «برنامه صلح آمیز» اتمی ایران پرداخته بود. اما، صرف نظر از این دستاورد که خود در فواصلی از بحران هسته‌ای ایران کمک شایانی تلقی می‌شد، در زمینه تنش با جهان عرب تقریباً هیچ دستاوردی نداشت.
جای پرسشی مهم است که چرا جمهوری اسلامی نتوانست از ظرفیت‌های موجود در جنبش عدم تعهد برای کاستن از تنش میان خود و کشورهای عرب استفاده کند؟ این پرسش هنگامی مهم می‌نماید که به یادآوریم عربستان سعودی در راستای سیاست به انزوا کشاندن ایران از تمامی ابزارهای خود از جمله نفوذش در شورای همکاری خلیج فارس، در اتحادیه عرب و به ویژه در سازمان همکاری اسلامی استفاده بهینه را کرده است. ⇦ از همین نویسنده: جمهوری اسلامی و شکست دیپلماتیک در سازمان همکاری اسلامی
جنبش عدم تعهد و ریاست ونزوئلا
فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد به دوران نظام دو قطبی باز می‌گردد که جمعی از رهبران جهان (تیتو رئیس‌جمهور یوگسلاوی، قوام نکرومه رئیس‌جمهور غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و احمد سوکارنو، رییس‌جمهور اندونزی) برای امتناع از قرار گرفتن در کنار یک قطب علیه قطب دیگر، دست به تشکیل سازمانی زدند که آن را «عدم تعهد» یعنی عدم پیروی از نظام دو قطبی نام نهادند.
با فروپاشی نظام دو قطبی این ایده قوت گرفت که جنبش عدم تعهد فلسفه وجودی خود را از دست داده و پیشنهاد انحلال آن نیز مطرح شد. با وجود این، کشورهای عضو تصمیم گرفتند که آن را نگه دارند تا لااقل بلندگویی باشد برای اعلام مواضع مشترکشان در تحولات نظام بین‌الملل.
از این رو، سخن گزافی نیست که گفته شود اساساً انتظار تأثیرگذاری جنبش در نظام بین الملل کنونی، انتظار به‌جایی نیست. چنانچه گفته شد در دوره ریاست ایران شاهد نقش‌آفرینی چندانی از جنبش عدم تعهد نبودیم ولی واقعیت این است که این وضعیت در دوران ریاست مصر نیز عیناً همین گونه بود. همچنان که گمان بر این است که در دوران ریاست ونزوئلا نیز عیناً همین باشد به ویژه اینکه رییس جدید جنبش یعنی ونزوئلا خود نیز از مشکلات ساختاری اقتصادی و سیاسی بزرگی رنج می‌برد.
با این حساب وقتی بحران فلسفه وجودی جنبش با بحران داخلی رییس آن، هر دو در یک جا جمع شوند عملا می‌توان پیش بینی کرد که جنبش عدم تعهد دوران میرایی خود را آغاز کرده است.
——————————————
یادداشت‌ها بیانگر نظر نویسندگان خود هستند و نه بازتاب دیدگاهی از رادیو فردا.