شرح رویدادهای سالانه در هریک از کشورهای خاورمیانه بیش ازحد و گنجایش یک مقاله است. به همین جهت در اینجا سعی شده به تحلیل برگزیده‌ای از رویدادهای سال گذشته مصر در محورهای محدودی پرداخته و از ذکر وقایع کم اهمیت‌تر اجتناب کنیم.
اقتصاد مصر – بر اساس داده‌های بانک جهانی در طول سال ۲۰۱۶ مجموعه‌ای از عوامل منفی داخلی و خارجی موجب محدود شدن رشد اقتصاد مصرشد. اغلب بخش‌های اقتصادی پائین‌تر از ظرفیت واقعی عمل کردند و بخصوص به دنبال سقوط هواپیمای روسی در صحرای سینا بازار توریسم با رکود چشم گیری روبرو شد. میزان نقدینگی کاهش یافت و در بُعد خارجی نیز کساد اقتصادی در حوزه یورو بر رشد اقتصادی مصر تاثیر منفی گذاشت. درعمل علاوه براین عواملی مانند کاهش قیمت نفت در کشورهای منطقه خلیج فارس نیز بر اقتصاد و موازنه پرداخت‌های مصر تاثیر منفی کرد و درنتیجه بخش خصوصی نیز به تبع آن بابحران بی‌سابقه‌ای مواجه شد. کاهش درآمد‌ها بیش هرچیزدر درآمد ناخالص ملی خود را نشان داد.
در اواخر سال و با توجه به سال بسیار سختی که مصر پشت سر نهاده است بانک مرکزی مصر اعلام کرد که قصد دارد برای مهار خطر سقوط بیشتر، پوند مصر را شناور اعلام کند تا بتواند با بازار سیاه دلار آمریکا در کشور مقابله نماید. جالب اینجاست که مدیران بانک مرکزی در توضیح برنامه‌های اقتصادی سعی کردند خود را از خط سیاسی عبدالفتاح السیسی دور نگه دارند. آنچه مسلم است و در بخش‌های دیگر نیز توضیح داده خواهد شد، مصر درصدد است خود را برای دوره بعد ریاست جمهوری در آمریکا آماده کند و همگام با تغییرات سیاسی و استراتژیک، اقتصاد مصر را که از سال ۲۰۱۱ تا کنون دائماً به سمت رکود و عقب رفته است به نوعی نجات بدهد.
این در شرایطی است که واردات کالاهای خارجی در مصربه حد اقل رسیده، ارزهای خارجی تقریبا نایاب است و اتومبیل‌های جدید وارد نمی‌شوند. علاوه بر نبودن کالاهای لوکس مواد مصرفی و خوراکی، حتی شکر در لیست کالاهای نایاب است.
مصر و رآکتور اتمی – از تابستان سال ۲۰۱۶ شایعه ساخت اولین تاسیسات انرژی هسته‌ای در مصر قوت گرفت و همانطور که می‌توان حدس زد، قرار است این تاسیسات توسط روس‌ها ساخته شود. در گزارشی که رویترز در ماه مه منتشر کرد اشاره شده بود که قرار داد اولین تاسیسات مصری با روسیه به امضا رسیده است. برای این معامله روس‌ها ۲۵ میلیارد دلار برای ساختن و عملیاتی کردن تاسیسات برق اتمی به مصری‌ها وام می‌دهند تا در یک بازه ۳۵ ساله با بهره سالانه ۳ درصد پرداخت کنند. مصرف وام ۱۳ سال (۲۰۱۶ تا ۲۰۲۸) طول می‌کشد ولی مصر باز پرداخت آن را از ۱۵ اکتبر ۲۰۲۹ شروع و در۴۳ قسط درطول ۲۲ سال پرداخت خواهد کرد.
مصر و حقوق بشر – سال ۲۰۱۶ برای مصر از جهت حقوق بشری نه تنها هیچ امتیازی به حساب نمی‌آید بلکه سال عقب‌رفت و پرنشیبی نیز بوده است. مصری‌ها در آخرین روزهای دسامبر ۲۰۱۵ یک موسسه معتبر انتشاراتی موسوم به Merit را در قاهره تعطیل و کلیه تجهیزات آنرا مصادره کردند. به دنبال آن تئا‌تر و گالری هنر (Townhouse) به همان سرنوشت دچار شد. این اقدام در ادامه سرکوب‌هایی صورت گرفت که طی هفته‌های منتهی به پایان سال با تعطیل گروه‌های روزنامه‌گاران مدافع آزادی بیان شروع شده بود. معلوم بود که سال ۲۰۱۶ دست کم برای طرفداران حقوق بشر و شهروندی سال خوبی نخواهد بود.
اواخر ژانویه ۲۰۱۶ کارتونیست مشهور مصری، اسلام جاویش، که یک میلیون و ششصد هزار نفر او را در فیس بوک دنبال می‌کردند (اکنون به حدود ۲۵۰۰۰۰ کاهش یافته) به زندان افتاد. مصر در آمار سالانه روزنامه نگاران زندانی جایگاه سوم را برای خود حفظ کرد. طبق آمار کمیته حمایت از روزنامه نگاران، تا اول دسامبر ۲۰۱۶ در سراسر دنیا ۲۵۹ روزنامه نگار در زندان بوده‌اند. بنا بر اطلاعیه سندیکای روزنامه نگاران، ۲۹ نفر، و بر اساس کمیته حمایت از رونامه نگاران، ۲۵ روزنامه نگار مصری، در پشت میله‌های زندان به سر می‌برند و برای اولین بار رئیس سندیکا و دو معاون وی نیز جزو زندانیان هستند. چین، مصر و ترکیه سه کشور اول در فهرست روزنامه‌نگاران زندانی هستند.
علاوه بر روزنامه نگاران، فعالان حقوق زنان، و فمینیست‌ها نیز در معرض سرکوب بوده‌اند. از جمله عزه سلیمان که بنیانگذار مرکز مساعدت‌های حقوقی زنان و از فعالان حقوق بشر مصر بود در هفته اول دسامبر بدون اعلام علت و اتهامی بازداشت شد.
سیاست و مذهب – دردسامبر ۲۰۱۵ وقتی مصری‌ها به نمایندگان پارلمانی خود رای می‌دادند یک روحانی مصری در یکی از کانال‌های دولتی مصر خطاب به مردم گفت «از آنان که در راس قدرت هستند پیروی کنید، بخصوص بالا‌ترین فردِ در رأس هرم قدرت». وی به طورغیر مستقیم ژنرال عبدالفتاح السیسی را «سایه خداوند بر روی زمین» نامید. کمی بعد از آن وقتی هواپیمای روسی در صحرای سینا سقوط کرد و ۲۲۴ نفر در اوج رکود اقتصادی و کسادی بازار توریسم کشته شدند؛ وزارت موقوفات مذهبی مصر روحانیون را ترغیب کرد برای تعطیلات و تفریح از هتل‌ها و منابع صحرای سینا استفاده کنند. قضیه از این نظر اهمیت دارد که بسیاری از مسلمانان مصری اصلاً این کار را گناه بزرگی می‌دانند. بنا بر این اگر روحانیون پیشقدم توریسم شوند ممکن است در نظر و فکر مسلمان مصری رفتن به تعطیلات و خرج کردن پول در زمینه توریسم مشروع جلوه کند.
ترس از اسلامگرایان پس از تظاهرات عظیم سال ۲۰۱۳ موجب کودتای ژنرال سیسی و برکناری اخوان المسلمین از قدرت شده بود. در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۶ وزارت موقوفات مذهبی مصر به همه روحانیون اعلام کرد که از هر گونه دعوت به تظاهرات به مناسبت پنجمین سالگرد برکناری حُسنی مبارک جلوگیری کنند چراکه موجب «خرابکاری و تخریب» شده ویک «جنایت تمام و کمال» محسوب می‌شود.
به موازات این امرعبدالفتاح السیسی فرمانده سابق نیروهای مسلح مصر کوشش دارد خود را یک مُصلح نشان بدهد و عامه مردم را به یک انقلاب مذهبی و مبارزه با بنیادگرایی دعوت کند. اما بجای بحث و گفتگو در باره اسلام انقلابی مورد نظر، به تعطیل مساجدی که ثبت نشده یا وعاظ غیر مجاز پرداخته و نهادهای مذهبی را درنوعی تنگنا قرار داده است. تحلیلگران هشدار می‌دهند که خطر گسترش قطبی شدن جامعه مصر همچنان باقی است.
کاهش محکومیت محمد مرسی – دیوان عالی کشور مصر سرانجام در ماه نوامبر حکم محکومیت حبس ابد محمد مرسی را پس از گذراندن یک سال نقض کرده و دستور اعاده دارسی را صادر کرده است. یک دادگاه در سال ۲۰۱۴ مرسی و پنج تن از اعضای عالیرتبه اخوان المسلمین را به اتهام جاسوسی به نفع قطر، گروه فلسطینی حماس، و حزب الله لبنان به اعدام محکوم کرده بود. سپس این حکم به حبس ابد تبدیل شده بود. محمد مرسی تنها رئیس جمهوری است که در تاریخ اخیر مصر از او با عنوان رئیس جمهوری یاد می‌شود که در سال ۲۰۱۲با آرای دموکراتیک مردم انتخاب شد او در پی اعتراضات سال ۲۰۱۳ و نهایتا دخالت نظامیان از قدرت برکنار شد.
اقلیت مسیحی قبطی مصر – از سال ۲۰۱۳ موج حملات اسلامگرایان تند رو و بخصوص طرفداران محمد مرسی رئیس جمهوری که به سبب کودتای ژنرال سیسی برکنار شد قبطی‌ها را متهم به حمایت از رژیم کودتا می‌کنند. در مقابل، قبطی‌ها معترضند به اینکه در زمان حکومت محمد مرسی و اسلامیون وابسته به اخوان المسلمین در همه زمینه‌های حیات اجتماعی، شغل و کار و حتی آموزش و دانشگاه‌ها مورد تبعیض بوده‌اند و در آن زمان آن‌ها را طرفدار حسنی مبارک می‌دانستند. حدود ده درصد از جمعیت ۹۲ میلیونی مصر را مسیحیان قبطی تشکیل می‌دهند. کلیسای قبطی‌ها و جامعه مسیحیان علیرغم اینکه شاهد تغییر محسوسی در زندگی روزمره خود نبوده است، از ژنرال سیسی حمایت می‌کنند اما مسیحیان قبطی مصر همچنان هدف حملات تروریستی قرار گرفته‌اند.
بمبگذاری در کلیسای مسیحیان قبطی قاهره – یکی از آخرین حملات علیه مسیحیان بمبگذاری روز دهم دسامبردر کلیسای محله عباسیه قاهره بود. همزمان با روز تولد پیامبر اسلام و در آستانه سال نو مسیحی، روز دهم دسامبر، انفجار بمبی درکلیسای جامع مرقس قدیس که یکی از بزرگ‌ترین کلیساهای مصر است و در محله عباسیه قاهره واقع شده جان ۲۸ نفر را گرفت و ۷۰ زخمی بجا نهاد. دولت سه روز اعلام عزای عمومی کرد ولی در عین حال این رویداد از چند نظر به عنوان رویداد تلخی در تاریخ اخیر مصر ثبت شده و عمق آسیب پذیری سیستم سیاسی السیسی را نشان می‌دهد. وابستگان به گروه تروریستی «داعش» که عمدتا در صحرای سینا متمرکز هستند مسئولیت بمب گذاری را پذیرفتند. وقوع این رویداد در آستانه سال نو ضربه مهمی به صنعت آسیب پذیر توریسم مصر وارد کرد. تظاهرکنندگانی که پس از انفجار در مقابل کلیسا جمع شدند خواهان استعفای وزیر کشور بودند. رئیس کمیسیون دفاع و امنیت در پارلمان مصر، قطر را به حمایت مالی و رسانه‌ای از چندی پس از آن عادل حباره، اسلام‌گرایی که قریب سه سال در زندان بود، در روز ۱۵ دسامبر اعدام شد؛ گفته می‌شود اعدام این فرد واکنشی در قبال بمبگذاری کلیسای قبطی و برای آرام کردن مسیحیان و جامعه بین‌المللی بوده است.
در ماه مه ۲۰۱۶ یک هواپیمای غیر نظامی خطوط هوایی مصر در دریای مدیترانه سقوط کرد که طی آن ۱۵ فرانسوی و ۴۰ مصری و ۱۱ نفر کارکنان پرواز کشته شدند. بالاخره پس از گذشت ماه‌ها مقام‌های فرانسوی با اعلام اینکه در بقایا و قطعات هواپیما نشانه‌هایی از مواد منفجره پیدا شده است، به طور تلویحی حادثه را تروریستی اعلام کردند.
روابط خارجی مصر– چرخش۱۸۰ درجه‌ای در روابط مصر و عربستان سعودی. اززمان کودتای ژنرال سیسی در ۲۰۱۳ کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی و تا حدودی هم کویت تصمیم به حمایت نا‌محدود از رژیم نظامی سیسی گرفتند. علت اصلی این حمایت نگرانی از نفوذ اخوان المسلمین در آن کشور‌ها بوده است. ژنرال سیسی متحد طبیعی این کشور‌ها در برابر تهدید مشترک دستیابی اخوان المسلمین به حاکمیت است.
درطول ۲۰۱۶ نیز این حمایت ادامه داشت اما در عین حال به تدریج روابط مصر با سایر کشورهای منطقه از جمله روسیه و ایران دگرگون شد به نحوی که می‌توان گفت از نیمه دوم سال ۲۰۱۶ رابطه مصر با عربستان سعودی به سمت منفی میل کرد نحوی که تا اوایل ماه دسامبر این نظریه که مصر از عربستان فاصله می‌گیرد تشدید و تقویت شد.
مصر به عربستان پشت می‌کند – در سه سال گذشته چیزی حدود ۲۵ میلیارد دلار از سوی عربستان سعودی به سمت مصر سرازیر شد. این پول‌ها صرف کنترل بحران اقتصادی مصر شد و مانع از سقوط کشور توفان زده و کودتا زده مصر گردید. اما پس از مرگ سلطان عبدالله روابط دو کشور دستخوش تغییر گردید و مصر و عربستان در مورد حمایت یا عدم حمایت از بشار اسد در سوریه دچار اختلافاتی شدند. با اینکه سعودی‌ها از مصر برای مشارکت در ائتلاف برای جنگ یمن دعوت کردند، مصری‌ها با اکراه آنرا فقط برای ایفای نقش لجیستیکی پذیرفتند و از شرکت در عملیات نظامی سرباز زدند.
دراکتبر ۲۰۱۶ به تعبیری به دنبال لابیگری محمد جواد ظریف از مصر خواسته شد به گفت‌وگوهای کشورهای منطقه در قبال سوریه بپیوندد. شاید ایران می‌خواست که حضور مصر در کنار عراق و ایران صدایی متفاوت با عربستان و ائتلافش ایجاد کند و بتواند برای رژیم بشار اسد که مورد حمایت ایران و روسیه است فضای مناسب تری فراهم آورد. به هر حال این حرکت در تغییر نظر مصر در باره حمایت از رژیم بشاراسد موثر بود. چند روز پس از آن، مصر به قطعنامه پیشنهادی روسیه درشورای امنیت رای مثبت داد. البته اصل قطعنامه که با هدف حمایت از روسیه در جنگ سوریه مطرح شده بود، مورد انتقاد واقع شد و به تصویب نهایی نرسید. در عین حال نماینده عربستان سعودی رای قاهره را «دردناک» توصیف کرد. یک دیپلمات سعودی در پیام توئیتری خود نوشت: «متاسفم مصر، اما رای دادن به نفع پیش نویس روس‌ها موجب می‌شود در اینکه شما مادر اعراب و جهان هستید تردید کنم».
کمی پس از آن، درخلال نشست سالانه سازمان همکاری‌های اسلامی، پس از ادعاهای ژنرال سیسی در مورد توان تحمل سختی‌های اقتصادی توسط مردم مصر، ایاد بن امین مدنی، دبیرکل عربستانی سازمان، گفتار السیسی را مورد تمسخر قرار داد و حتی نام او را به اشتباه با نام رئیس جمهور تونس تلفیق کرد. البته چند روز پس از آن و به دنبال انتقاد مصری‌ها، ایاد بن امین مدنی، خود از سمت دبیرکلی استعفا و جایش را به یک سعودی دیگر به نام یوسف الثیمین داد.
بسیاری از ناظران سیاسی منطقه معتقدند رفتار سعودی‌ها دارد مصری‌ها را به سوی رقبای عربستان از جمله ایران می‌راند. احتمالاً دوستی مصر و عربستان در دراز مدت تبدیل به رقابت و یا حتی خصومت می‌شود. همانطور که در گذشته شاهد آن بوده‌ایم، دولت‌های مصردر زمان‌هایی که قدرت داشته‌اند ادعای رهبری و سردرمداری جهان عرب را نیز کرده‌اند. تحولات جدید در خاور میانه و نفوذ مصر‌ها بر فلسطینی‌ها از یک طرف و روابط خوبی که مصر و اسرائیل با یکدیگر دارند از طرف دیگر حاکی از آن است دولت مصر دوست و متحد غرب باقی می‌ماند و وقتی حمایت و قدرت کافی داشت سعی می‌کند از آن علیه قدرتهای منطقه‌ای استفاده کند.
چرخش مصر به سمت روسیه، سوریه، آمریکا و دونالد ترامپ – در سال ۲۰۱۶ انتقاد از وضعیت حقوق بشر در مصر با شروع انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا تا حدودی فروکش کرد. اما در سایر زمینه‌های اقتصادی همه چیز به نوعی بن بست بر خورد و سیاست عبدالفتاح السیسی بخصوص در زمینه گشایش اقتصادی پیشرفتی نداشت و نتوانست حمایت پرزیدنت اوباما را کسب کند. مثلا تقاضاهای مصر از بانک جهانی برای کمک مالی در مقابل نرخ مواج پول مصر، وابستگی به سوبسید سوخت و مواد غذایی و غیره با مساعدت محسوس آمریکا روبرو نشد.
در هفته اول ماه دسامبر، مصر بار دیگر دست به یک حرکت حساب شده زد که حاکی از برنامه ریزی برای دوران ریاست جمهوری آینده ایالات متحده است. دونالد ترامپ چندین بار درخلال مبارزه انتخاباتی در مورد اولویت‌هایش برای کمک به مصر ومبارزه علیه «تروریسم اسلامی و اسلام بنیادگرا» سخن گفته است. اکنون که ترامپ قرار است بزودی بر کرسی ریاست جمهوری تکیه کند، مصر به سرعت در حال تغییر در جهت دادن سیاست خارجی خود و نزدیک شدن به آمریکا است. مبارزه با «اسلام بنیادگرا» حلقه اتصال این نزدیکی است. مصر امیدوار است این نقطه مشترک را تبدیل به همکاری‌های اقتصادی دراز مدت و چشمگیری بکند. برخلاف اوباما که چند سال پیش صراحتاً وضعیت مصر را به عنوان متحد آمریکا مورد استفهام قرار داده بود، دونالد ترامپ در ژنرال سیسی توانایی حفظ ثبات منطقه‌ای را مشاهده می‌کند و مصر تصمیم دارد از همین قضیه حد اکثر استفاده را به عمل بیاورد.
در گذشته نیز زمامداران مصری از مسایل حاد منطقه‌ای بهترین بهره گیری را کرده‌اند. امضای قرار داد کمپ دیوید بیشترین سود را برای مصر داشت تا برای آمریکا. بنا بر این بعید نیست عبدالفتاح السیسی بتواند از پیروزی ترامپ استفاده کرده خود را از قید وابستگی به قدرتهای کوچکتری مانند عربستان سعودی رها کرده و جایگاه منطقه‌ای مصر را احیا کند. البته در چنین شرایطی بار دیگر شاهد سرکوب‌های داخلی تحت پوشش مبارزه با «بنیادگرایی و تروریسم اسلامی» در داخل مصر خواهیم بود.
امکان دخالت نظامی در سوریه – اواخر ماه نوامبر دبکا فایل مدعی شد عبدالفاتح السیسی به صورت محرمانه تصمیم به مداخله نظامی در جنگ سوریه و حمایت از بشار اسد را دارد. این منبع مدعی شد خلبانان مصری برخی از پروازهای هلیکوپترهای روسی را بر فراز سوریه هدایت می‌کنند. برخی منابع حتی مدعی هستند که یک گروه متشکل از ۱۸از هلیکوپ‌تر مصری قرار است جای هلیکوپترهای تهاجمی روسی را بگیرند و برخی منابع دیگر ادعا کرده‌اند که خلبانان مصری جای خلبانان روسی را گرفته‌اند و حتی در مواردی دو تن از ژنرال‌های مصری قبل از ورود هواپیماهای مصری از جبهه‌های سوری بازدید و اجازه پرواز صادر کرده‌اند.
ایران و مصر - تغییر لحن مصر در قبال عربستان سعودی، سوریه، روسیه و آمریکا همراه است با نشانه‌هایی در زمینه تحول در رابطه با ایران. البته هنوز زود است که با خوشبینی در مورد برقراری و یا احیای رابطه کامل و دوستانه بین دو کشور مصر و ایران سخن گفت چرا که رهبران مصری به احتمال زیاد منتظر شروع ریاست جمهوری دونالد ترامپ خواهند ماند و جهت گیری آمریکا را در تصمیم خود لحاظ خواهند کرد.
اخیراً چند موضوع کوچک ولی غیر قابل اغماض این شبهه را که مصر ممکن است به سمت برقراری نوعی روابط عادی با ایران حرکت کند دامن زده است. اولاً، مقامات دو کشور اعلام کردند که چنین تماس‌هایی صورت گرفته و دو طرف مایلند روابط را بر قرار کنند؛ ثانیا، مقامات ایرانی اعلام کردند که گروه‌های گردشگری در ایران برای بازدید از مصر آماده می‌شوند و در آینده تورهای دسته جمعی بر قرار خواهد شد. علاوه برآن تصمیم مصری‌ها به نمایش یک فیلم فارسی که در آن از شخصیت فرمانده نیروهای برون مرزی ایران «قاسم سلیمانی» تجلیل می‌شود به حساب اراده آنان برای تغییر ریل‌های مناسبات بین دو کشور تعبیر شده است. برخی‌ها نمایش این فیلم را که با اجازه مقامات رسمی مصر صورت گرفته نشانه‌ای ازگرم شدن روابط می‌دانند.
گفته می‌شود مصر و ایران به توافق‌هایی هم برای حمل نفت ایران رسیده‌اند که می‌تواند جایگزین نفت آرامکو عربستان سعودی باشد. در هر حال روابط دو کشور در حال پوست عوض کردن است.
-----------------------------------------------------
یادداشت‌ها و مقالات آرا و نظرات نویسندگان خود را بازتاب می‌دهند و بیانگر دیدگاهی از رادیو فردا نیستند.