۲۲ بهمن ۹۷ جمهوری اسلامی چهلمین سالگرد انقلاب را جشن گرفت. از سال ۱۳۵۷ تاکنون، اقتصاد ایران با تلاطم‌هایی چشمگیر، خصوصا در فاصله جنگ ایران و عراق، تحریم‌های بین‌المللی در دولت محمود احمدی‌نژاد و خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ مواجه بوده است.
بر پایه ارزیابی‌های صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران در سال جاری میلادی بر اساس «برابری قدرت خرید» به یک تریلیون و ۶۲۷ میلیارد «دلار بین‌المللی» خواهد رسید، اما بر اساس دلار آمریکا حدود ۳۳۳.۶ میلیارد دلار خواهد بود.
تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس قدرت برابری خرید (میلیارد دلار بین‌المللی):
تولید ناخالص داخلی بر اساس دلار آمریکا یعنی ارزش تولید سالانه کالاها و خدمات در ایران بر اساس دلار آمریکا.
اما روش دیگری نیز برای برآورد تولید ناخالص داخلی وجود دارد: محاسبه آن به شیوه «برابری قدرت خرید». چرا که ارزش یک کالا یا خدمت بخصوص بر اساس دلار آمریکا در خود آمریکا و بر اساس معادل ریالی دلار در ایران برابر نیست. این موضوع برای کشورهای دیگر نیز صادق است. برای نمونه با یک دلار که هم اکنون معادل ۱۳۰ هزار ریال است، در ایران می‌توان پنج قرص نان خرید یا پول تاکسی برای فاصله مشخصی را پرداخت، اما برای نمونه ارزش همان پنج قرص نان یا کرایه تاکسی در آمریکا می‌تواند سه دلار، در بریتانیا چهار دلار و در چین ۱.۵ دلار باشد.
بیشتر در این باره: یک نظام ۴۰ ساله در دام ۱۰ بختکنرخ برابری قدرت خرید، نرخ ارزی است که براساس آن پول یک کشور به پول کشور دیگر برای خرید حجم مشخص کالاها و خدمات در هر دو کشور تبدیل می‌شود.
این مقاله به تولید ناخالص داخلی ایران طی ۴۰ سال گذشته بر اساس هر دو شیوه خواهد پرداخت.
تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس دلار آمریکا (میلیارد دلار):
البته در غیاب سیستمی شفاف، عدم حضور شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی حسابرسی و رتبه‌بندی در ایران و اتکای آنها به آمارهای دولت، بانک مرکزی یا مرکز آمار ایران، نرخ تورم بالا، تلاطم‌های چشمگیر ارزی و چند نرخی بودن ارز، یارانه‌ها و غیره باعث شده است که ارزیابی سازمان‌های بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی، اوپک و غیره از تولید ناخالص داخلی ایران در هر دو روش محاسبه متفاوت باشد و در برخی سال‌ها مانند اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد اختلاف چند برابری داشته باشد.
از طرفی، آهنگ رشد قیمت مصرف‌کننده (تورم) در ایران بسیار پایین‌تر از رشد قیمت دلار در برابر ریال بوده است. هر دلار آمریکا در اوایل انقلاب ۷۰ ریال ارزش داشت، اما اکنون ۱۳۰ هزار ریال ارزش دارد. یعنی ۱۸۵۷ برابر شده است.
نرخ تورم و مقایسه آن با رشد ارزش دلار و دلار بین‌المللی در مقابل ریال:
به هر تقدیر، مبنای این گزارش آمارهای صندوق بین المللی پول است و آمارها چشم‌انداز سال ۲۰۲۰ را نیز در بر می‌گیرد. بر اساس ارزیابی این نهاد بین‌المللی، تولید ناخالص داخلی ایران طی ۴۰ سال گذشته بر اساس برابری قدرت خرید تقریبا ۵.۵ برابر و بر اساس دلار آمریکا تقریبا ۳.۶ برابر افزایش داشته، اما این به معنی ثروتمندتر شدن مردم ایران یا افزایش سهم ایران از اقتصاد جهانی نیست.
بر اساس ارزیابی صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس قدرت برابری خرید در سال ۲۰۱۹ میلادی تنها ۳.۶ درصد کاهش خواهد یافت، اما بر اساس دلار آمریکا حدود ۲۲.۴ درصد کاهش یافته و از ۴۳۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ به زیر ۳۳۴ میلیارد دلار سقوط خواهد کرد.
برای بهتر مشخص شدن وضعیت اقتصاد ایران بهتر است نگاهی به «سرانه» تولید ناخالص داخلی ایران و مقایسه آن با جهان، منطقه خاورمیانه و کشورهایی مانند روسیه، ترکیه، عراق و عربستان بپردازیم.
جمعیت ایران طی ۴۰ سال گذشته تقریبا دو برابر شده است و این رشد ادامه خواهد داشت.
جمعیت ایران (میلیون نفر):
بر اساس ارزیابی صندوق بین‌المللی پول، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس قدرت برابری خرید حدود ۲۴۰ درصد طی ۴۰ سال گذشته افزایش یافته که همتراز با رشد این شاخص در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. سرانه تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس دلار آمریکا نیز طی ۴۰ سال گذشته تنها کمی بیش از ۸۵ درصد افزایش یافته است.
چنانکه دیده می‌شود، آهنگ رشد «سرانه» تولید ناخالص داخلی ایران بسیار کمتر از رشد تولید ناخالص داخلی است که علت آن افزایش بالای جمعیت در کشور است.
مقایسه سرانه تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس قدرت برابری خرید با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (دلار بین‌المللی:(
چنانچه در نمودار دیده می‌شود، رشد سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بر اساس قدرت برابری خرید طی ۴۰ سال گذشته تقریبا یکسان بوده است.
اکنون نگاهی به سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و جهان بر اساس دلار آمریکا بیندازیم. شاخص نشان می‌دهد که رشد در ایران بسیار کمتر از متوسط جهانی بوده است.
سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و جهان (دلار آمریکا):
اکنون مقایسه دیگری در رابطه با سرانه تولید ناخالص ایران و برخی از کشورهای اطراف داشته باشیم. برای نمونه عراق و عربستان و روسیه نیز مانند ایران به شدت به درآمدهای نفتی وابسته هستند. از طرفی ترکیه طی سال گذشته ۴۳ میلیارد دلار واردات نفت و گاز داشته است و تقریبا با ایران جمعیت مشابهی دارد.
مقایسه نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی این کشورها بر اساس قدرت برابری خرید نشان می‌دهد که رشد آنها طی ۴۰ سال گذشته بسیار بالاتر از ایران بوده است. صندوق بین‌المللی پول آمارهای روسیه را بعد از سال ۱۹۹۰ و آمارهای عراق را بعد از سال ۲۰۰۳ ارائه داده است، اما در مقام مقایسه جالب است.
تولید سرانه ناخالص داخلی ایران و برخی از کشورهای منطقه بر اساس برابری قدرت خرید (دلار بین‌المللی):
اما اگر سرانه تولید ناخالص داخلی را بر اساس دلار آمریکا در نظر بگیریم، وضعیت ایران حتی بدتر از عراق شده است. عراق با وجود سقوط حکومت صدام حسین، جنگ، درگیری با داعش و ترور، از لحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی بر اساس دلار آمریکا هم اکنون در وضعیت بهتری قرار دارد و طی سال‌های آینده بهتر نیز خواهد شد.
سرانه تولید ناخالص داخلی ایران و برخی از کشورهای منطقه بر اساس دلار آمریکا:
اما مهمترین مولفه، مقایسه سهم ایران از اقتصاد جهانی طی ۴۰ سال گذشته است.
آمارها نشان می‌دهد که سهم ایران از اقتصاد جهانی در اول انقلاب حدود ۱.۹ درصد بود، اما اکنون به حدود ۱.۲ درصد افتاده و این سقوط در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت.
سهم ایران از اقتصاد جهانی (درصد):