ده سال پيش در چنين روزهايی برابر با پانزدهم ژانويه ۲۰۰۱ بود که جيمی دونال ويلز، موسس و رييس جوان بنيادی به نام ويکی مديا درآمريکا ، ايده ای را در فضای مجازی راه اندازی کرد که در ابتدا برای بسياری از مردم بيشتر ايده ای عجيب و برای دانشگاهيان ايده ای مضحک بود.
راه اندازی دانشنامه ای بدون ويراستار، بدون متخصص و بدون تشکيلات اداری و آکادميک. دانشنامه ای آزاد در فضای مجازی که به دست تک تک کاربران اينترنت با هر سطح سواد به صورتی داوطلبانه توليد می شود.
اين دانشنامه آزاد اينترنتی با نام ويکی پديا متولد شد. امروز، ده سال بعد، نه تنها اين سايت همچنان به کارش ادامه می دهد بلکه از ميان ميليونها سايت، يکی از ده سايت اول پر طرفدار در اينترنت است.
روزانه ميليونها نفر از مردم دنيا از آن بازديد می کنند و هفده ميليون مقاله يا مدخل به زبان های مختلف را در خود گرد آورده است.
اما همه اينها باعث نشدند تا مخالفت اهل فن با ويکی پديا کاهش يابد. چرا؟
يکی از مهمترين انتقادات، متوجه شيوه توليد اين دانشنامه اينترنتی است. مانی پارسا از فعالان ويکی پديای فارسی در باره روش توليد اين دانشنامه می گويد.
مانی پارسا: اين دانشنامه برای مشارکت همه آزاد است و همه می توانند در آن ويرايش انجام دهند. ويرايشی که انجام می دهی يک صفحه ای به اسم صفحه تغييرات در آن جا وجود دارد که کاربران ديگر می توانند وارد آن بشوند و ببينند که آخرين ويرايش و تغييرات چه بوده است؟
بنابر اين داوطلبان می آيند و به اين ويرايش نگاه می کنند تا ببينند که ويرايش نهايی جنبه اصلاح گرانه داشته است يا جنبه خرابکارانه؟ و اگر خرابکاری شده باشد با يک کليک آن را به حالت پيش از آن برمی گردانند.
اين يک ساز و کار بسيار پيچيده است. بسياری می آيند و اين تغييرات را نظارت می کنند. ميان خودشان مدير انتخاب می کنند که البته مدير دسترسی بيشتری به فايل ها دارد. مدير به معنای گرداننده دانشنامه نيست. به معنای کسی است که می تواند مانع دسترسی يک خرابکار به دانشنامه باشد.
وی می افزاید: به تدريج تعداد آدم هايی که نظارت می کنند از تعداد آدم هايی که خرابکاری می کنند بيشتر و بيشتر می شود و اين امر ثابت شده ای است که در تمام نسخه های ويکی پديا محرز و مشخص است. و باعث می شود که هر ويرايش درستی که با منبع درست باشد و نقض حق تکثير نکرده باشد، باقی بماند.
اين مسئله در آن واحد توسط چندين نفر بررسی می شود و هر ويراشی که خرابکاری به حساب بيايد يا چيزی را پاک کرده باشد در همان لحظه به نسخه پيش از آن برمی گردد.»
يکی از مهمترين دانشنامه های جهان به زبان انگليسی بريتانيکاست و بديل آن يعنی مهمترين دانشنامه به زبان فارسی ايرانيکاست.
دانشنامه هايی با دهها متخصص و هزاران ساعت کار و زحمت اهل فن و دانشگاهيان مختلف. دکتر احمد اشرف سر ويراستار ارشد ايرانيکا، انسیکلوپديا يا همان دانشنامه کلاسيک را اين گونه تعريف می کند:
«اساسا ايده انسیکلوپديا يا همان دانشنامه کلاسيک ، بررسی و نقد مطالب موجود است. يعنی کسی که می خواهد يک مقاله ای را بنويسد برای يک دانشنامه، اين مقاله بايد مورد بررسی قرار بگيرد که در مورد آن چه مطالبی نوشته شده است؟ آن را مورد نقد و بررسی قرار دهد و معرفی کند. نظريه های مختلف را مورد حلاجی و بحث و انتقاد قرار بدهد و به صورت منظم، منسجم و مرتب آنها را بررسی کند.
اين وظيفه يک دانشنامه است، نه اينکه هر کسی هر چيزی که به دستش برسد، چه با حب و چه با بغض و بدون هيچ گونه احساس مسئوليت و ارجاع به منبعی، بنگارد.
تازه ارجاع به منابع هم مهم نيست. شما ممکن است مطلبی با صد منبع بنويسيد که تمام آن منابع اساسا محل ايراد و اعتراض باشند. بسياری از منابع هستند که به هيچ وجه قابل اعتماد نيستند.»
با اين تعريف، احمد اشرف استاد دانشگاه کلمبيا، درباره ويکی پديا معتقد است:
«من تجربه های مختلفی در مورد ويکی پديا دارم. استفاده هايی که از ويکی پديا می شود استفاده از يک سری اطلاعات کلی است. يک سری اطلاعات کلی و عمومی به شما می دهد. اما اينکه تا چه اندازه اين اطلاعاتی که شما می گيريد دقيق است؟ تا چه اندازه قابل اعتماد است؟ مطلبی است که جای ترديد است.»
در پاسخ به حد اعتمادی که می شود به ويکی پيديا کرد، مانی پارسا يکی از ويرايش کنندگان داوطلب در ويکی پديای فارسی می گويد:
«شما بايد هر مقاله را به طور جداگانه بررسی کنيد. يک مقاله ای را که برای هر جمله اش منبع معرفی کرده است و منابع داده شده هم لينک دارد، می شود آن را بررسی کرد و بالای آن هم بر چسب مقاله خوب خورده است ، يعنی ويرايشگران متعددی آن را بازرسی کرده و به اين نتيجه رسيده اند که اين مقاله قابل اعتماد است، تا اندازه زيادی می شود به آن اعتماد کرد.
مقاله های زيادی هستند که کاربران بالای آن برچسب زده اند که آنها مقالات قابل اعتمادی نيستند. يا اينکه هنوز مقاله های ناقصی هستند، مقاله های ناقصی که چندين پاراگراف در آن نوشته شده و هيچ منبعی هم در آن داده نشده است.
اين پروژه کلا يک پروژه چندين و چند ساله است. يعنی شما اينکار را بايد به عنوان يک پروژه درازمدت ببينيد، که قرار است تبديل به يک دانشنامه معتبر و کاملا مستند بشود.»
با اين حال متخصصين معتقدند که يک دانشنامه نبايد بر اساس آزمون و خطا خود را تعريف کند.
احمد اشرف: من خودم از ويکی پديا به طور دائم استفاده می کنم. هر چند روز يکبار. بسيار هم مفيد است از لحاظ اطلاعات کلی و از لحاظ اينکه در اختيار همگان قرار می گيرد. اما يک مثال ساده در اين مورد می زنم. من يک بار احتياج داشتم که بدانم که دکتر جمشيد آموزگار موقعی که وزير کشاورزی بوده است اولين لايحه اصلاحات ارضی را که او تهيه کرده در چه تاريخی بوده است؟
گوگل را سرچ کردم و به ويکی پديا رسيدم. ديدم راجع به جمشيد آموزگار شرح حال نوشته شده اما ابدا ننوشته است که اصلا او وزير کشاورزی بوده است. وقتی شما اطلاعات دقيق و قابل اعتمادی می خواهيد به شما عرضه نمی کند. به همين دليل هم معلوم نيست که ساير منابعش درست باشد يا نه؟»
کاربران و طرفداران ويکی پديا در برابر چنين انتقادهايی می گويند که چنين کمبودهايی را بايد کاربران و متخصصان با مشارکت خود رفع و تکميل کنند.
مانی پارسا: اولين هدف ما اين است که يک متن منبع داری را ارائه بدهيم و بعد به مرور به اطلاعات آن متن بيافزاييم. به تدريج افراد باسوادتری وارد بحث می شوند و منابع را اصلاح می کنند. يعنی می گويند اين منبع مثلا معتبر تر از منابع معرفی شده است. جيمی ويلز بستری را فراهم کرده و همه دنيا را دعوت کرده است تا در مورد هر موضوعی، افکارشان را روی هم بگذارند و اين افکار را اصلاح کنند تا به مرز قابل قبولی برسد و بشود در مورد آن يک مقاله معتبر ارائه داد.
ويکی پديا تا اينجا به زبان های مختلف مخصوصا به زبان فارسی کمک بسياری کرده است. چون ما در مورد رويدادهای جديد دنيا منبع يا متنی نداشتيم و الان می توانيم با يک جستجوی ساده به اين منابع دسترسی داشته باشيم. اتفاقات جديدی که رخ می دهد، سريعا در مورد آن مقاله مرتبط تدوين می شود.»
اما اين انتظار، يعنی حضور فعال متخصصان فن در چنين دانشنامه آزادی تا چه حد و در عمل قابل تحقق است؟ آنچه که تجربه ده سال گذشته ويکی پديا نشان داده، تحقق چنين امری تاکنون با دشواری روبرو بوده است.
احمد اشرف: مردمی که هزار و يک جور گرفتاری دارند نمی توانند يک ساعت معطل بمانند تا شما منابع را در اختيارشان بگذاريد. اگر ايرادی در مقاله ويکی پديا وجود دارد خودتان آن را تصحيح کنيد. شما می دانيد تهذيب يک مقاله، حتی مقاله ای که يک استاد اهل فن نوشته باشد، چقدر دشوار و وقت گير است؟ برای اينکه آن را تصحيح کنيم و همه مواردش دقيق و درست باشد؟»
نکته ديگری که کارشناسان بر آن تاکيد می کنند سوء استفاده هايی است که ممکن است از ويکی پديا به دليل دسترسی همگانی صورت بگيرد. از جمله سوء استفاده عوامل سياسی و امنيتی برای تزريق اطلاعات غلط به عامه کاربران اين دانشنامه.
احمد اشرف: ويکی پديا يک محاسنی دارد و يکی از اين محاسن هم اين است که دمکراتيک است. همه می توانند در آن اظهار نظر کنند. از اين جهت خوب است. اما از اين جهت که اطلاعات قابل اعتمادی را ارائه کند، قابل تکيه گاه نيست. خطراتی هم دارد. يکی از خطراتش اين است که يک سيل از اطلاعات بر ذهن مردم می بارد. اين اطلاعات می تواند در اختيار آلت دست افراطيون جناح چپ و راست و و دستگاه های امنيتی باشد. اينها خودشان امکانات دارند. واحدی درست می کنند برای اينکه به طور مرتب مقالات مورد نظرشان را چک و دستکاری کند.»
اما طرفداران اين دانشنامه آزاد اينترنتی می گويند اگر چه چنين مواردی می تواند رخ دهد اما تاکنون موارد زيادی در اين باره گزارش نشده است. ضمن آنکه هر گونه اطلاعات غلط را ساير کاربران هم می بينند و تصحيح می کنند.
مانی پارسا: اين حرفی بود که به جيمی ويلز هم زده شد و گفته شد انتظار می رود که در ايران نسخه های فارسی خيلی تحت تاثير اين روند قرار بگيرد. بعد از حوادث پس از انتخابات، مقاله های مربوط به اين حوادث را برايش ترجمه کردند. او آنها را کامل خواند و در سخنرانی هايش گفت که چقدر خوشحال است مطالب مربوط به اين واقعه تا اين حد بی نظر و بی طرف نوشته شده است.»
با همه اين توضيحات، ظاهرا اهل فن و چهره های دانشگاهی و متخصصی در حوزه دانشنامه نويسی چون دکتر احمد اشرف معتقدند اگرچه ايده اطلاعات آزاد در ويکی پديا نکته مثبتی است اما هرگز جای دانشنامه های به گفته او واقعی و جدی را نخواهد گرفت.
واقعيت شگفت انگيز موجود اما آن است که ويکی پديا به رغم همه نقدها و حملاتی که در عمر ده ساله اش ديده است نه تنها روز به روز از سوی عامه کاربران پر طرفدار تر شده، بلکه دو هفته پيش تنها با يک فراخوان پنجاه روزه از سوی جيمی ويلز برای کمک مالی به ويکی پديا، پانصد هزار نفر کمکی به مبلغ ۱۶ ميليون دلار به حساب اين دانشنامه واريز کردند.
راه اندازی دانشنامه ای بدون ويراستار، بدون متخصص و بدون تشکيلات اداری و آکادميک. دانشنامه ای آزاد در فضای مجازی که به دست تک تک کاربران اينترنت با هر سطح سواد به صورتی داوطلبانه توليد می شود.
اين دانشنامه آزاد اينترنتی با نام ويکی پديا متولد شد. امروز، ده سال بعد، نه تنها اين سايت همچنان به کارش ادامه می دهد بلکه از ميان ميليونها سايت، يکی از ده سايت اول پر طرفدار در اينترنت است.
روزانه ميليونها نفر از مردم دنيا از آن بازديد می کنند و هفده ميليون مقاله يا مدخل به زبان های مختلف را در خود گرد آورده است.
اما همه اينها باعث نشدند تا مخالفت اهل فن با ويکی پديا کاهش يابد. چرا؟
يکی از مهمترين انتقادات، متوجه شيوه توليد اين دانشنامه اينترنتی است. مانی پارسا از فعالان ويکی پديای فارسی در باره روش توليد اين دانشنامه می گويد.
مانی پارسا: اين دانشنامه برای مشارکت همه آزاد است و همه می توانند در آن ويرايش انجام دهند. ويرايشی که انجام می دهی يک صفحه ای به اسم صفحه تغييرات در آن جا وجود دارد که کاربران ديگر می توانند وارد آن بشوند و ببينند که آخرين ويرايش و تغييرات چه بوده است؟
بنابر اين داوطلبان می آيند و به اين ويرايش نگاه می کنند تا ببينند که ويرايش نهايی جنبه اصلاح گرانه داشته است يا جنبه خرابکارانه؟ و اگر خرابکاری شده باشد با يک کليک آن را به حالت پيش از آن برمی گردانند.
اين يک ساز و کار بسيار پيچيده است. بسياری می آيند و اين تغييرات را نظارت می کنند. ميان خودشان مدير انتخاب می کنند که البته مدير دسترسی بيشتری به فايل ها دارد. مدير به معنای گرداننده دانشنامه نيست. به معنای کسی است که می تواند مانع دسترسی يک خرابکار به دانشنامه باشد.
وی می افزاید: به تدريج تعداد آدم هايی که نظارت می کنند از تعداد آدم هايی که خرابکاری می کنند بيشتر و بيشتر می شود و اين امر ثابت شده ای است که در تمام نسخه های ويکی پديا محرز و مشخص است. و باعث می شود که هر ويرايش درستی که با منبع درست باشد و نقض حق تکثير نکرده باشد، باقی بماند.
اين مسئله در آن واحد توسط چندين نفر بررسی می شود و هر ويراشی که خرابکاری به حساب بيايد يا چيزی را پاک کرده باشد در همان لحظه به نسخه پيش از آن برمی گردد.»
يکی از مهمترين دانشنامه های جهان به زبان انگليسی بريتانيکاست و بديل آن يعنی مهمترين دانشنامه به زبان فارسی ايرانيکاست.
دانشنامه هايی با دهها متخصص و هزاران ساعت کار و زحمت اهل فن و دانشگاهيان مختلف. دکتر احمد اشرف سر ويراستار ارشد ايرانيکا، انسیکلوپديا يا همان دانشنامه کلاسيک را اين گونه تعريف می کند:
«اساسا ايده انسیکلوپديا يا همان دانشنامه کلاسيک ، بررسی و نقد مطالب موجود است. يعنی کسی که می خواهد يک مقاله ای را بنويسد برای يک دانشنامه، اين مقاله بايد مورد بررسی قرار بگيرد که در مورد آن چه مطالبی نوشته شده است؟ آن را مورد نقد و بررسی قرار دهد و معرفی کند. نظريه های مختلف را مورد حلاجی و بحث و انتقاد قرار بدهد و به صورت منظم، منسجم و مرتب آنها را بررسی کند.
اين وظيفه يک دانشنامه است، نه اينکه هر کسی هر چيزی که به دستش برسد، چه با حب و چه با بغض و بدون هيچ گونه احساس مسئوليت و ارجاع به منبعی، بنگارد.
تازه ارجاع به منابع هم مهم نيست. شما ممکن است مطلبی با صد منبع بنويسيد که تمام آن منابع اساسا محل ايراد و اعتراض باشند. بسياری از منابع هستند که به هيچ وجه قابل اعتماد نيستند.»
با اين تعريف، احمد اشرف استاد دانشگاه کلمبيا، درباره ويکی پديا معتقد است:
من تجربه های مختلفی در مورد ويکی پديا دارم. استفاده هايی که از ويکی پديا می شود استفاده از يک سری اطلاعات کلی است. يک سری اطلاعات کلی و عمومی به شما می دهد. اما اينکه تا چه اندازه اين اطلاعاتی که شما می گيريد دقيق است؟ تا چه اندازه قابل اعتماد است؟ مطلبی است که جای ترديد است.
احمد اشرف، سر ویراستار دانشنامه ایرانیکا
در پاسخ به حد اعتمادی که می شود به ويکی پيديا کرد، مانی پارسا يکی از ويرايش کنندگان داوطلب در ويکی پديای فارسی می گويد:
«شما بايد هر مقاله را به طور جداگانه بررسی کنيد. يک مقاله ای را که برای هر جمله اش منبع معرفی کرده است و منابع داده شده هم لينک دارد، می شود آن را بررسی کرد و بالای آن هم بر چسب مقاله خوب خورده است ، يعنی ويرايشگران متعددی آن را بازرسی کرده و به اين نتيجه رسيده اند که اين مقاله قابل اعتماد است، تا اندازه زيادی می شود به آن اعتماد کرد.
مقاله های زيادی هستند که کاربران بالای آن برچسب زده اند که آنها مقالات قابل اعتمادی نيستند. يا اينکه هنوز مقاله های ناقصی هستند، مقاله های ناقصی که چندين پاراگراف در آن نوشته شده و هيچ منبعی هم در آن داده نشده است.
اين پروژه کلا يک پروژه چندين و چند ساله است. يعنی شما اينکار را بايد به عنوان يک پروژه درازمدت ببينيد، که قرار است تبديل به يک دانشنامه معتبر و کاملا مستند بشود.»
با اين حال متخصصين معتقدند که يک دانشنامه نبايد بر اساس آزمون و خطا خود را تعريف کند.
احمد اشرف: من خودم از ويکی پديا به طور دائم استفاده می کنم. هر چند روز يکبار. بسيار هم مفيد است از لحاظ اطلاعات کلی و از لحاظ اينکه در اختيار همگان قرار می گيرد. اما يک مثال ساده در اين مورد می زنم. من يک بار احتياج داشتم که بدانم که دکتر جمشيد آموزگار موقعی که وزير کشاورزی بوده است اولين لايحه اصلاحات ارضی را که او تهيه کرده در چه تاريخی بوده است؟
گوگل را سرچ کردم و به ويکی پديا رسيدم. ديدم راجع به جمشيد آموزگار شرح حال نوشته شده اما ابدا ننوشته است که اصلا او وزير کشاورزی بوده است. وقتی شما اطلاعات دقيق و قابل اعتمادی می خواهيد به شما عرضه نمی کند. به همين دليل هم معلوم نيست که ساير منابعش درست باشد يا نه؟»
کاربران و طرفداران ويکی پديا در برابر چنين انتقادهايی می گويند که چنين کمبودهايی را بايد کاربران و متخصصان با مشارکت خود رفع و تکميل کنند.
مانی پارسا: اولين هدف ما اين است که يک متن منبع داری را ارائه بدهيم و بعد به مرور به اطلاعات آن متن بيافزاييم. به تدريج افراد باسوادتری وارد بحث می شوند و منابع را اصلاح می کنند. يعنی می گويند اين منبع مثلا معتبر تر از منابع معرفی شده است. جيمی ويلز بستری را فراهم کرده و همه دنيا را دعوت کرده است تا در مورد هر موضوعی، افکارشان را روی هم بگذارند و اين افکار را اصلاح کنند تا به مرز قابل قبولی برسد و بشود در مورد آن يک مقاله معتبر ارائه داد.
ويکی پديا تا اينجا به زبان های مختلف مخصوصا به زبان فارسی کمک بسياری کرده است. چون ما در مورد رويدادهای جديد دنيا منبع يا متنی نداشتيم و الان می توانيم با يک جستجوی ساده به اين منابع دسترسی داشته باشيم. اتفاقات جديدی که رخ می دهد، سريعا در مورد آن مقاله مرتبط تدوين می شود.»
اما اين انتظار، يعنی حضور فعال متخصصان فن در چنين دانشنامه آزادی تا چه حد و در عمل قابل تحقق است؟ آنچه که تجربه ده سال گذشته ويکی پديا نشان داده، تحقق چنين امری تاکنون با دشواری روبرو بوده است.
احمد اشرف: مردمی که هزار و يک جور گرفتاری دارند نمی توانند يک ساعت معطل بمانند تا شما منابع را در اختيارشان بگذاريد. اگر ايرادی در مقاله ويکی پديا وجود دارد خودتان آن را تصحيح کنيد. شما می دانيد تهذيب يک مقاله، حتی مقاله ای که يک استاد اهل فن نوشته باشد، چقدر دشوار و وقت گير است؟ برای اينکه آن را تصحيح کنيم و همه مواردش دقيق و درست باشد؟»
نکته ديگری که کارشناسان بر آن تاکيد می کنند سوء استفاده هايی است که ممکن است از ويکی پديا به دليل دسترسی همگانی صورت بگيرد. از جمله سوء استفاده عوامل سياسی و امنيتی برای تزريق اطلاعات غلط به عامه کاربران اين دانشنامه.
احمد اشرف: ويکی پديا يک محاسنی دارد و يکی از اين محاسن هم اين است که دمکراتيک است. همه می توانند در آن اظهار نظر کنند. از اين جهت خوب است. اما از اين جهت که اطلاعات قابل اعتمادی را ارائه کند، قابل تکيه گاه نيست. خطراتی هم دارد. يکی از خطراتش اين است که يک سيل از اطلاعات بر ذهن مردم می بارد. اين اطلاعات می تواند در اختيار آلت دست افراطيون جناح چپ و راست و و دستگاه های امنيتی باشد. اينها خودشان امکانات دارند. واحدی درست می کنند برای اينکه به طور مرتب مقالات مورد نظرشان را چک و دستکاری کند.»
اما طرفداران اين دانشنامه آزاد اينترنتی می گويند اگر چه چنين مواردی می تواند رخ دهد اما تاکنون موارد زيادی در اين باره گزارش نشده است. ضمن آنکه هر گونه اطلاعات غلط را ساير کاربران هم می بينند و تصحيح می کنند.
مانی پارسا: اين حرفی بود که به جيمی ويلز هم زده شد و گفته شد انتظار می رود که در ايران نسخه های فارسی خيلی تحت تاثير اين روند قرار بگيرد. بعد از حوادث پس از انتخابات، مقاله های مربوط به اين حوادث را برايش ترجمه کردند. او آنها را کامل خواند و در سخنرانی هايش گفت که چقدر خوشحال است مطالب مربوط به اين واقعه تا اين حد بی نظر و بی طرف نوشته شده است.»
با همه اين توضيحات، ظاهرا اهل فن و چهره های دانشگاهی و متخصصی در حوزه دانشنامه نويسی چون دکتر احمد اشرف معتقدند اگرچه ايده اطلاعات آزاد در ويکی پديا نکته مثبتی است اما هرگز جای دانشنامه های به گفته او واقعی و جدی را نخواهد گرفت.
واقعيت شگفت انگيز موجود اما آن است که ويکی پديا به رغم همه نقدها و حملاتی که در عمر ده ساله اش ديده است نه تنها روز به روز از سوی عامه کاربران پر طرفدار تر شده، بلکه دو هفته پيش تنها با يک فراخوان پنجاه روزه از سوی جيمی ويلز برای کمک مالی به ويکی پديا، پانصد هزار نفر کمکی به مبلغ ۱۶ ميليون دلار به حساب اين دانشنامه واريز کردند.