یادداشتی از سام خسروی‌فرد: در حالی که بسیاری در انتظار اجلاس اقلیمی گلاسکو در نهم آبان‌ماه روزها را می‌شمارند، سازمان ملل نشست دیگری را با همان میزان اهمیت در شهر کونمینگِ چین با تمرکز بر تنوع زیستی برگزار کرد؛ نشستی پنج‌روزه که از دوشنبه ۱۷ مهر شروع شد و با وجود موفقیت‌آمیز بودن و رسیدن به توافق دسته‌جمعی اولیه بازتاب کم‌فروغی در رسانه‌ها داشت.
نشست اخیر بخش نخست از پانزدهمین اجلاس سران با تمرکز بر تنوع زیستی (معروف به کاپ ۱۵) بود. بیش از هزار و هشتصد نماینده از کشورهای متعدد در این رویداد بین‌المللی حضور داشتند که به‌دلیل شیوع کرونا به دو صورت آنلاین و حضوری برگزار شد.
هدف از اجلاس کونمینگ که ریاست آن را چین به عهده داشت دستیابی به توافق بر سر یک نقشۀ راه برای «چارچوب تنوع زیستی جهانی پس از ۲۰۲۰» بود که به‌گفتۀ الیزابت ماروما مرما، دبیر اجرایی کنوانسیون تنوع زیستی، فراتر از انتظار و با اجماعی بر سر اهداف نشست بعدی به پایان رسید.
چین به‌عنوان رئیس اجلاس توانست در نقش رهبری دستور جلسه را به‌سمت دستیابی به طرحی مؤثر برای اجرا پیش ببرد. مرما به گلوبال تایمز گفته «این یک دستاورد بزرگ است و شاید دنیا علاقه داشته باشد از اقدام چین بیشتر آگاه شود و آن بیاموزد.»
دبیر اجرایی کنوانسیون تنوع زیستی در حالی از نقش چین در اجلاس اخیر تمجید کرده است که با وجود ممنوع کردن تجارت عاج فیل در سال ۲۰۱۷، همچنان یکی از اصلی‌ترین تولید‌کنندگان گازهای گلخانه‌ای و نابودی زمین است و پایتخت آن آلوده‌ترین شهر جهان. به‌علاوه، این کشور همچنان برای اجرای طرح ۳۰ در ۳۰ علاقه‌ای نشان نداده است. بر اساس این طرح، که بسیاری از کشورها نظیر فرانسه و کاستاریکا آن را مناسب دانسته‌اند، قرار است تا سال ۲۰۳۰ حداقل سی‌درصد اراضی خشکی و اقیانوس‌ها حفاظت شوند.
سخنرانی ویدئویی دبیرکل سازمان ملل در کنفرانس کاپ ۱۵، بیستم مهر ۱۴۰۰
در کاپ ۱۵، همۀ مقام‌ها و نمایندگان کشورها در سخنرانی‌های‌شان ضمن تأکید بر لزوم حفظ تنوع زیستی با کلی‌گویی‌های همیشگی دربارۀ وضعیت زمین و محیط‌زیست، حرف‌های دانشمندان و کارشناسان و فعالان محیط زیست را تکرار کردند بی‌آن که در نظر داشته باشند سیاست‌ها و تصمیم‌های آنان، به‌ویژه در حوزۀ اقتصادی، جهان را گرفتار شرایط کنونی کرده است.
از جمله این افراد شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، بود که گفت تنوع زیستی برای کشورش در اولویت است و چین قدم برداشتن در راستای حفظ محیط زیست را ادامه خواهد داد. او وعده داد صندوق ۲۳۰میلیون دلاری برای حفاظت تنوع زیستیِ کشورهای در حال توسعه ایجاد شود.
پیش از شروع این اجلاس، مدیران عامل ۱۱ بانک و شرکت بزرگ پوشاک، مواد غذایی، توریستی و سرمایه‌گذاری در نامه‌ای سرگشاده از سران کشورها خواستند اقدامی معنی‌دار برای جلوگیری از انقراض حیات وحش و نابودی اکوسیستم‌ها انجام دهند.
این‌که سران کشورها با تصمیم‌های نابجا باعث نابودی زمین شده‌اند، گوشه‌ای از طنز تلخ ماجراست. بخش دیگرِ این طنز سیاه درخواست مدیران شرکت‌های خصوصی برای حفاظتِ طبیعت است در حالی که برای کسب منافع بیشتر در ردیف اول نابودگران منابع طبیعی بوده‌اند.
در این نامه آمده است: «طبیعت در آستانۀ رسیدن به نقطۀ بی‌بازگشت است و زمان به نفع ما نیست. باید از دست رفتن طبیعت را به‌عنوان یک بحران جدی بگیریم. کاپ ۱۵ آخرین شانس برای معکوس کردن این روندِ رو به نابودی طبیعت است.»
چارچوب تنوع زیستی جهانی پس از ۲۰۲۰
پس از آن که سازمان ملل سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ را «دهۀ تنوع زیستی» نامید، طرح راهبردی برای تنوع زیستی در دهمین کنفرانس سران در ژاپن تجدیدنظر و اصلاح شد. بخشی از این سند جهانی به «اهداف تنوع زیستی آیچی*» اختصاص داشت؛ بیست هدف که بر اساس آن قرار بود تا سال ۲۰۲۰ شرایط تنوع زیستی در جهان بهبود یابد. این زمان به سر رسید و بررسی‌ها نشان داد که حتی با نگاهی خوش‌بینانه نیز آن طرح و اهداف ناموفق بوده‌اند.
بیشتر در این باره: هشدار سازمان ملل در گزارش اقلیمی جدید: جهان به نقطه عطف رسیده و دیگر وقتی نداریمگزارشی که سال پیش منتشر شد، بر ناموفق بودن «اهداف تنوع زیستی آیچی» صحه گذاشت: از سال ۱۹۷۰ تاکنون تقریباً هفتاد درصد از جمعیت حیات وحش جهان کاهش یافته است. خطر انقراض یک میلیون گونۀ جانوری و گیاهی را تهدید می‌کند که تقریباً یک‌چهارمِ کل گونه‌های جهانی‌اند. بدین‌ترتیب «ششمین انقراض بزرگ» تاریخ زمین در راه است.
تقریباً هم‌زمان با انتشار این گزارش، بیش از هزار شرکت با درآمدی بالغ بر ۴.۷ هزار میلیارد دلار (چهار هزار و ۷۰۰ میلیارد) از دولت‌ها خواستند سیاست‌هایی اتخاذ کنند که روند نابودی طبیعت تا سال ۲۰۳۰ معکوس شود.
آن‌چه امروز دلمشغولان تنوع زیستی در سطح بین‌المللی دنبال می‌کنند، رسیدن به پیمانی جهانی است مشابه توافق پاریس که زیر نظر سازمان ملل و برای مقابله با تغییرات اقلیمی تدوین و تصویب شد.
نجات تنوع زیستی در گرو اقدامی جهانی
اگر کشورهای جهان برای نجات تنوع زیستی عزمی راسخ داشته باشند، ناگزیر باید پنج عامل ویرانگر طبیعت را جدی بگیرند و برای مقابله با آن‌ها اقدامی شایسته انجام دهند. این عوامل را هیئت بین‌‌دولتی علم و سیاست تنوع زیستی و فوائد اکوسیستم (مشهور به IPBES) پس از بررسی‌هایی هدفمند چنین دسته‌بندی کرده است:
- ۱- تغییر کاربری زمین و دریا: در بسیاری از نقاط جهان (از جمله در ایران و آمریکا) از دست رفتن تالاب‌ها، علفزارها و جنگل‌ها یک تخریب تدریجی است که کمتر به چشم می‌آید. در یک‌سوم اراضی زمین کشاورزی و دامداری انجام می‌شود و روند تغییر کاربری زمین همچنان ادامه دارد. فقط بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ میلادی یعنی طی بیست سال یکصد میلیون هکتار (معادل ۶۲ درصد مساحت ایران) از جنگل‌های استوایی ناپدید شده و ظرف سیصد سال (بین سال‌های ۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ میلادی) ۸۵درصد تالاب‌های جهان از بین رفته است. ادامۀ این تخریب‌ها زمین را غیرقابل‌سکونت خواهد کرد.
- ۲- بهره‌برداری مستقیم از منابع طبیعی: نمونۀ بارز بهره‌بردای مستقیم از منابع را می‌توان در استحصال آب‌های زیرزمینی مشاهده کرد که به‌طور عمده با هدف مصرف در کشاورزی انجام می‌شود؛ یعنی همان که در ایران، به‌دلیل استخراج روزافزون، مرگ خاموش زمین را رقم زده است. تقریباً نیمی از مردم جهان برای شرب به آب‌های زیرزمینی وابسته‌اند و کشاورزی نیز چهل درصد این منابع را مصرف می‌کند.
- ۳- تغییرات اقلیمی: گرمایش زمین می‌تواند هم زیستگاه جانوران را تخریب کند و هم رفتار آن‌ها را تغییر دهد. برای مثال وقتی در سال ۲۰۱۹ دمای هوا در مون‌پلیه فرانسه به ۴۳ درجه سانتیگراد رسید، فقط در سی لانه جوجه‌‌های چرخ‌ریسک بزرگ مردند، احتمالاً به این دلیل که گرمای زیاد هوا مانعی بود برای پرواز والدین جوجه‌ها و تأمین غذا. موج‌های گرما و اسیدی شدن هر روز فشار مضاعفی بر جانوران و گیاهان اقیانوس‌ها وارد می‌کند که با صید و بهره‌برداری روزافزون از منابع دریایی شدت می‌گیرد. پنج درصد جانوران تنها به دلیل گرمایش زمین در معرض خطر انقراض‌اند.
- ۴- آلودگی‌ها: کمتر کسی است که منظرۀ مرگ دلخراش جانداران خشکی یا دریایی را بر اثر آلودگی در رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی ندیده باشد؛ روباه‌هایی که پوزه‌شان در قوطی گیر کرده، لاک‌پشت‌هایی که با پلاستیک و تور صیادی زجرکش شده‌اند یا پرندگانی که بدن‌شان آغشته به نفت بوده است. از ۱۹۸۰ به این سو آلودگی پلاستیکی دریایی ۱۰ برابر شده و بیش از ۴۴ درصد پرندگان دریایی گرفتار این مصیبت‌اند. باران اسیدی در بسیاری اکوسیستم‌ها از جمله جنگل‌های بارانی یا صخره‌های مرجانی نفسِ جانداران را به شماره انداخته است.
- ۵- گونه‌های مهاجم: تقریباً یک‌پنجمِ مساحت زمین را گونه‌های مهاجم گیاهی و جانوری دربرگرفته است. برای مثال، آزولا در تالاب‌های شمال ایران یک تهدید جدی است. وجود راکون نیز (که هنوز اثرات احتمالی و زیان‌بار حضور آن بررسی نشده) می‌تواند یک خطر بالقوه برای جانوران بومی شمال و غرب کشور باشد.
قرار است دومین بخش اجلاس جهانی تنوع زیستی سال آینده و به‌صورت حضوری با هدف تصمیم‌گیری برای «چارچوب تنوع زیستی جهانی پس از ۲۰۲۰» برگزار شود. سؤال این است که آیا این عوامل در نشست بعدی جدی گرفته می‌شود و کشورهای جهان به یک توافق عملی برای کاهش روند تخریب طبیعت و تنوع زیستی خواهند رسید یا باز حل مسئله را به نشستی دیگر موکول خواهند کرد؟
* آیچی نام منطقه‌ای در ژاپن است.