افشای اطلاعات مربوط به احتمال کاربُرد پهپادهای ساخت ایران از سوی روسیه در جنگ علیه اوکراین از سوی مقام‌های رسمی آمریکا، در آستانه سفر پرزیدنت بایدن به خاورمیانه، بسیاری را متعجب ساخت.
جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی رئیس جمهور آمریکا، روز دوشنبه ۲۰ تیر ، به خبرنگاران گفت که «اطلاعات ما حاکی از آن است که دولت ایران در حال آماده شدن برای انتقال صدها پهپاد، از جمله پهپادهای مسلح، در یک جدول زمان‌بندی تسریع‌شده به روسیه است».
این تعجب از دو جهت بود: یکی اینکه آیا پهپادهای ساخت ایران از نظر فناوری و عملکرد آن قدر پیشرفته‌اند که به چشم روسیه بیایند و روسیه بخواهد از آنها در یک جنگ تمام‌عیار استفاده کند؟ دوم اینکه مگر وضعیت نظامی روسیه تا چه پایه وخیم شده که به فکر تهیه سلاح از جمهوری اسلامی ایران افتاده است؟
بیشتر در این باره: سی‌ان‌ان: روس‌ها برای بررسی پهپادهای ایرانی دو بار به پایگاه هوایی کاشان رفتند
روسیه و تنگنای کمبودها در جنگ اوکراین
جنگ اوکراین چهار ماه و اندی است که ادامه دارد و طولانی شدن آن، کمبودهای مهمی برای ارتش روسیه ایجاد کرده است. برای نمونه از دست رفتن تعداد زیادی تانک‌های تی-۷۲، تی-۸۰ و تی-۹۰ سبب شده که روسیه به استفاده از تانک‌های بسیار قدیمی تی-۶۲ روی آورد که مدتها پیش از خدمت خارج کرده بود؛تانکهایی که مربوط به دهه ۱۹۶۰ و فناوری بیشتر از نیم قرن قبل هستند.
علاوه بر این روسیه برای تولید تانک‌های جدیدش به خاطر عدم دسترسی به برخی ریزتراشه‌ها به خاطر تحریم‌های غرب با اشکالاتی چند مواجه است.
بیشتر در این باره: روسیه ممکن است چه نوع کمک نظامی از چین بخواهد؟همین طور باید به کمبود در تأمین موشک‌های تهاجمی اشاره کرد که سبب شده ارتش روسیه، موشک‌های بالستیک توچکا را که از خدمت خارج شده بود، مجدداً به کار گیرد و یا از موشک‌های ضدهوایی اس-۳۰۰ برای حملات زمین به زمین استفاده کند. همچنین در مواردی از موشک کروز ضد کشتی خا-۲۲ علیه هدف‌های زمینی بهره گیرد.
در مورد نیروی هوایی، گرچه صدماتی که روسیه متحمل‌شده کمتر بود، اما باز هم قابل توجه بوده است. روسیه تاکنون، حسب آمار مستند به تصویر، ۳۵ هواپیمای بال ثابت جنگی و ۴۹ هلیکوپتر از دست داده است. اما در حوزه پهپادها، دستکم ۹۵ پهپاد روسیه نابود شده‌اند.
از دست رفتن پهپادها آن قدر زیاد بوده که روسیه مجبور شده از پهپادهایی که در خدمت نیروهای غیرنظامی‌اش مانند پلیس، مرزبانی، آتش‌نشانی، جنگلبانی و وضعیت‌های اضطراری است، استفاده کند و آنها را در میدان جنگ اوکراین به کار گیرد. نیاز به پهپادها به سبب گستردگی میدان جنگ در اوکراین و تهدید دائمی توپخانه‌ها و راکت‌اندازهای اوکراین، به قدری زیاد بوده که ارتش روسیه حتی فرصت پاک کردن آرم و نشان موجود بر روی پهپادهای نهادهای غیرنظامی را نیافته است.
بیشتر در این باره: تسلیحات بومی اوکراین که در جنگ با روسیه درخشیدندروسیه فناوری ساخت پهپاد را از اسرائیل اخذ کرده است. به علاوه، در زنجیره تأمین قطعات پهپادهای ساخت خود، به شدت نیازمند قطعات وارداتی است و به نظر می‌آید تحریم‌های اعمال‌شده علیه روسیه، روند تأمین قطعات برای این پهپادها را به شدت دچار مشکل کرده و بعید است روسیه بتواند با تیراژ بالا پهپاد تولید کند.
از ابتدای جنگ، روسیه از چین خواسته بود تا در مورد برخی اقلام دفاعی از جمله پهپادها به مسکو کمک کند. اما به نظر می‌رسد که شرکت‌های چینی از بیم تحریم آمریکا و اروپا از همکاری با روسیه خودداری کرده‌اند و دولت چین هم تمایلی به شرکت دادن تسلیحات چینی در جنگ اوکراین ندارد.
دست روسیه خیلی باز نیست و از این رو ایران تنها انتخابی است که مسکو در تأمین پهپاد برای میدان جنگ اوکراین دارد.
پهپادهای ایرانی و سابقه آشنایی روسیه با آنها
شاید در مورد کیفیت عملکرد پهپادهای ساخت ایران حرف و حدیث بسیار باشد، اما دستکم از حیث تنوع، ایران یکی از متنوع‌ترین مجموعه‌های تولیدی پهپاد را دارد. انواع و اقسام پهپادهای شناسایی، هجومی و انتحاری از سوی ایران ساخته شده و در میدان‌های واقعی جنگ در سوریه، لبنان، فلسطین، عراق، یمن و همین طور کشورهای غیر از خاورمیانه مانند میانمار، ونزوئلا و اتیوپی آزمایش شده و به کار رفته است.
حملات پر سر و صدایی مانند حمله به تأسیسات آرامکوی عربستان و سایر شهرهای این کشور و یا حمله به امارات متحده عربی، از جمله به بخشی از فرودگاه ابوظبی در اواسط ژانویه ۲۰۲۲، در کارنامه این پهپادها قرار دارد. این پهپادها حتی رکورد انهدام سامانه پاتریوت ارتش عربستان را دارند و اسرائیل هم آنها را به عنوان یکی از تهدیدهای بسیار جدی برای خود تلقی می‌کند.
بیشتر در این باره: پس‌زمینه‌های اقدام اسرائیل علیه پایگاه پهپادی سپاه در کرمانشاهاین پهپادها ارزان هستند و کاربردشان هم راحت است. ایران آنها را به راحتی تمام تولید می‌کند و شماری از این پهپادها مسلح و انتحاری مانند شاهد-۱۲۹، ابابیل-۵، مهاجر-۶، و شاهد-۱۳۶ توانسته‌اند ارزش نظامی خود را اثبات کنند.
روسیه هم از نزدیک در جریان کاربرد این پهپادها بوده و در جریان جنگ داخلی سوریه، نیروهای ارتش روسیه بارها در کنار ارتش سوریه و نیز نیروهای ایرانی با این پهپادها کار کرده‌اند.
تصاویر منتشر شده از جنگ سوریه بارها نشان می‌داد که چگونه پهپادهای شناسایی ساخت ایران بر فراز ادلب یا حلب پرواز می‌کنند و سپس جنگنده‌های روسیه با بهره‌گیری از اطلاعات به دست آمده از این پهپادها، منطقه مورد نظرشان را بمباران کرده‌اند.
به نحوی مشابه، این پهپادها بارها اقدام به هدایت آتش توپخانه روسیه با مهمات هدایت‌شونده موسوم به «کراس نپول» به سمت مواضع مخالفان دولت سوریه کردند.
پهپادهای ایرانی و تغییر قاعده بازی در اوکراین
بعید است که حتی اگر پهپادهای ساخت ایران در جنگ اوکراین به کار روند، تغییر استراتژیک و معناداری در صحنه جنگ رخ دهد. دفاع هوایی اوکراین همانطور که تا کنون ده‌ها پهپاد ساخت روسیه را سرنگون کرده، می‌تواند پهپادهای ساخت ایران را هم سرنگون کند.
با پهپادهای ساخت ایران، به ویژه پهپادهای انتحاری، ممکن است کاهش شدید موجودی موشک‌های کروز و بالستیک روسیه تا حدی جبران شود، اما این پهپادها عمدتاً خرج انفجاری کوچکی حمل می‌کنند و قابل مقایسه با آن موشک‌ها نیستند. با این حال، تغذیه زرادخانه روسیه با تعداد زیادی پهپاد هجومی یا انتحاری، می‌تواند تا حد زیادی از فشار وارده بر نیروی هوایی و موشکی روسیه بکاهد.
بیشتر در این باره: روسیه چگونه در جنگ اوکراین با پهپادهای ترکیه مقابله می‌کند؟قدرت آتش روسیه در یکی دو هفته اخیر دچار مشکلاتی شده است. حملات اوکراین با راکت‌های دوربرد «هیمارس» یا توپخانه با گلوله‌های هوشمند «اِکسکلیبور»، ضربات سنگینی به انبارهای مهمات روسیه وارد کرده است. موجودی مهمات به شدت کم شده و همین مسئله، برگ برنده روسیه در جنگ، یعنی آتش متراکم توپخانه‌ای را تضعیف کرده است.
به همین سبب، برای نیروی توپخانه‌ای و راکتی روسیه هم به دست آوردن تعداد زیادی پهپاد هجومی یا انتحاری مغتنم خواهد بود، به‌ویژه که اکنون نیروی هوایی روسیه با نگرانی از پدافند اوکراین از فعالیت خود کاسته و خزانه موشکی‌اش هم کاهش یافته است.
آیا ایران در جنگ اوکراین به روسیه یاری نظامی خواهد رساند؟
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در واکنش به اظهارات جیک سالیوان مبنی بر ارسال پهپادها به روسیه گفت، موضع جمهوری اسلامی ایران در قبال جنگ اوکراین کاملاً روشن است و بارها به صورت رسمی اعلام شده است. سابقه همکاری میان ایران و روسیه در حوزه برخی فناوری‌های نوین به پیش از آغاز جنگ در اوکراین بر می‌گردد و در مقطع اخیر هیچ تحول خاصی در این ارتباط رخ نداده است.
ضمناً ۱۱ روز قبل از اظهارات جک سالیوان، در نهم تیرماه، وزیر امور خارجه ایران در تماس تلفنی با همتای اوکراینی خود با تشریح موضع جمهوری اسلامی در قبال جنگ، بر ضرورت تمرکز بر راه حل سیاسی و دیپلماتیک و دوری از جنگ تأکید کرد.
دیمتری پسکوف، سخنگوی کرملین، نیز روز چهارشنبه، ۲۲ تیر، اعلام کرد که ولادیمیر پوتین در جریان سفر هفته آینده خود به تهران، درباره خرید پهپاد با مقام‌های ایرانی گفت‌وگو نخواهد کرد.
بیشتر در این باره: کمک‌های تسلیحاتی غرب چقدر نیازهای اوکراین را تأمین می‌کند؟به رغم این، جیک سالیوان در همین روز، با هشدار نسبت به تلاش‌های پوتین برای تعمیق روابط با ایران، گفت: «تعمیق اتحاد روسیه با ایران برای کشتن اوکراینی‌ها موضوعی است که تمام جهان باید به آن به عنوان یک تهدید عمیق نگاه کند».
سخنانی از این دست در آستانه و جریان سفر بایدن به خاورمیانه، ناکام ماندن گفت‌وگوهای برجامی، شکل‌گیری پدافند هوایی یکپارچه اسرائیل و کشورهای عربی با مدیریت سنت‌کام، و همچنین سفر قریب‌الوقوع پوتین به تهران، مقبولیت ادعای آمریکا را مبنی بر اینکه جمهوری اسلامی تهدیدی برای امنیت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است، مضاعف می‌کند.
معمولاً ظرفیت پهپادی ایران توأم با توان موشکی آن به موضوع هسته‌ای پیوند زده می‌شود و در قالب یک بسته ارائه می‌شود که جمهوری اسلامی آن را «ادامه ایران‌هراسی» تلقی می‌کند.
با این همه، بعید به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی، روسیه را در جنگ علیه اوکراین یاری دهد، و به نظر می‌رسد که افشاگری آمریکا بیشتر یک اقدام بازدارنده و هشدار باشد، چرا که تهران به پیامدهای چنین اقدامی به نیکی آگاه است.
ایران ناوگان پهپادی بزرگی دارد و این ناوگان هم دارای ارزش نظامی قابل توجهی است. به علاوه هیچ منع قانونی در مورد صادرات تسلیحات از سوی ایران به روسیه طبق حقوق بین‌الملل و نیز قطعنامه‌های شورای امنیت وجود ندارد. اما ایران به پیامدهای سیاسی چنین اقدامی هم آگاه است. به ویژه که گفت‌وگوهای هسته‌ای در وضعیت بن‌بست قرار دارد و رقبای ایران در خاورمیانه می‌کوشند هر چه بیشتر سیاست آمریکا را علیه تهران شکل دهند.