نوشته مایک ایکل بر اساس گزارش‌های دانیل بلوودیف و آنتون بایف:
در نیمه اول اکتبر ۲۰۲۲، کارمندان یک سازمان دولتیِ مرموز در روسیه که در یک مرکز تجاری کوچک در شمال شرقی مسکو مستقر بود، در مورد گزارش‌های هواشناسی دچار نگرانی شدند. البته نه گزارش آب و هوای مسکو، بلکه آب و هوای چهار منطقه از اوکراین که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، چند هفته پیشتر، آنها را بخشی از خاک روسیه اعلام کرده بود.
کارمندان این سازمان دولتی، متخصصان فناوری اطلاعات و تحلیل‌گرانی بودند که برای یک نهاد نسبتاً ناشناخته به نام «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» کار می‌کردند.
این مرکز، زیرمجموعه روس‌کومنادزور (Roskomnadzor) است، یعنی همان سازمان فدرالی که مسئولیت پایش اینترنت روسیه برعهده آن نهاده شده است.
نیمه اول اکتبر ۲۰۲۲ بود و پرسنل «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» (معروف به GRFC، جی‌آراِف‌سی)، وب‌سایت‌های روسی، صفحات رسانه‌های اجتماعی، اتاق‌های گفت‌وگو، کانال‌های تلگرام و موارد دیگر را زیر نظر داشتند و مسائل بالقوه مشکل‌ساز را دنبال می‌کردند. مسائلی چون تظاهرات مخالفان، تظاهرات ضد جنگ، «توهین» به رئیس‌جمهور کشور.
در آن روزها البته نگرانی اصلی این افراد این بود که مبادا در ۱۵ وب‌سایت بزرگ روسی که پیش‌بینی وضعیت آب و هوا در آنها نشان داده می‌شود، آن بخش از خاک اوکراین که روسیه آن را منضم به خاک خود اعلام کرده همچنان به عنوان بخشی از اوکراین نشان داده شود.
پرسنل این مرکز، فهرستی از وب‌سایت‌ها و اطلاعات تماس آن سایت‌ها را تهیه کردند و تا روز ششم نوامبر، ۱۰ سایت از این ۱۵ سایت، برچسب‌گذاری مناطق شرق اوکراین را تغییر دادند تا بتوانند آنها جزو خاک روسیه نشان دهند.
از زمان تهاجم روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، کرملین تلاش‌های گسترده و طولانی‌مدتی برای سانسور اخبار و اطلاعات منتشرشده در منابع آنلاین روسیه انجام داده است.
چند روز پس از آغاز تهاجم، پوتین قانونی را امضا کرد که انتشار عمدی هر چیزی را که دولت آن را «اطلاعات نادرست دربارهٔ عملیات ویژه [جنگ] یا ارتش روسیه» قلمداد کند، جرم می‌شمارد.
اسناد فاش شده جی‌آراف‌سی، شامل بیش از ۷۰۰ هزار نامه و ۲ میلیون سند داخلی، تصویری دقیق از سازوکار نظارتی و سانسور اینترنت در روسیه به‌دست می‌دهد
در نتیجه، از زمان این تهاجم، بیش از ۱۱ هزار و ۸۰۰ خبر، پست و سایر مطالب آنلاین مربوط به «گزارش‌های تلفات گسترده جانی و خسارات مالی ارتش روسیه، تسلیم دسته‌جمعی، حملات نظامیان روس به تأسیسات و زیرساخت‌های غیرنظامی، و کشتار غیرنظامیان» از موتورهای جستجوی اصلی روسیه، یعنی یاندکس (Yandex) و میل‌دات‌آریو (Mail.ru) حذف شده است. روس‌کومنادزور، سازمان فدرال پایش اینترنت روسیه، هم در این مدت پایگاه‌های اینترنتی دست‌کم ۹۵ نهاد رسانه‌ای روسی‌زبان را مسدود کرده است.
رکن اصلی این تلاش «مرکز فرکانس رادیویی اصلی» (جی‌آراف‌سی) است که بیش از یک سال قبل از تهاجم، یک سامانه پیام‌رسانی داخلی به نام «دفتر تعاملی عملیاتی» را راه‌اندازی کرد.
این سامانه پایشی، این مرکز را با سازمان‌های اصلی امنیتی و اجرایی روسیه، یعنی دادستانی کل، سازمان امنیت فدرال، اداره حفاظتی فدرال، گارد ملی و وزارت کشور، مرتبط می‌کند.
یک تحقیق جدید توسط واحد تحقیقاتی روسیه در رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، که همچنین به عنوان سیستما (Systema) شناخته می‌شود، روش دقیق نظارتی جی‌آراف‌سی و سانسورهای اینترنتی روسیه بر ارتباطات الکترونیکی را نمایان می‌کند.
این تحقیق نشان می‌دهد که چگونه نهادهای دولتی آنچه را که روس‌ها می‌خوانند یا تماشا می‌کنند محدود و مشخص می‌کنند. این تحقیقات بر اساس حجم عظیمی از مکاتبات داخلی (بیش از ۲ ترابایت داده) انجام شده که در نوامبر ۲۰۲۲ توسط گروهی که خود را یک سازمان هکری بلاروسی به نام پارتیزان‌های سایبری (Cyberpartisans) معرفی می‌کند، به دست آمده است.
این داده‌ها با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی و کنسرسیومی از رسانه‌ها که شامل سایت‌های خبری روسی اینسایدر (The Insider)، آی‌استوریز (iStories)، روزنامه آلمانی زوددویچه زایتونگ و دیگر رسانه‌ها است، به اشتراک گذاشته شد.
اسناد فاش شده جی‌آراف‌سی، شامل بیش از ۷۰۰ هزار نامه و ۲ میلیون سند داخلی، تصویری دقیق از سازوکار نظارتی و سانسور اینترنت در روسیه به‌دست می‌دهد.
فیلیپ کولین، یک کارشناس مستقل فناوری اطلاعات که یک کانال تلگرامی به نام Escher II را اداره می‌کند، به رادیو آزادی گفت: «آنچه من را شگفت‌زده می‌کند این است که مقامات فکر می‌کنند هر چه سیستم‌های بیشتری بسازند، مجراهای اطلاع‌رسانی بیشتری را می‌توانند مسدود کنند. هر سندی که من دیده‌ام یک پرونده جنایی بالقوه علیه روس‌کومنادزور و افراد دست‌اندکار آن به حساب می‌آید.»
او اضافه کرد: «این یک نظارت واقعی بر مردم است. روس‌کومنادزور یک نهاد مدنی است. چه کسی به آن اجازه داده تا مردم با بپاید و داده‌های شخصی شهروندان را جمع‌آوری کند؟»
همان سانسور قدیم، روش‌های جدید
تلاش‌های مسکو برای سانسور شهروندان امر جدیدی نیست. در اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست یک دستگاه سانسور گسترده ایجاد کرد که کوشش داشت راه اخبار بیرون از پرده آهنین را سد کند و در دریافت برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی خارجی اختلال ایجاد کند.
سیاست‌های گلاسنوست میخائیل گورباچف در دهه ۱۹۸۰ پنجره‌ای به روی اخبار و اطلاعات دنیای خارج باز کرد و فضای بیشتری را برای ارائه دیدگاه‌های متضاد در داخل کشور فراهم کرد.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، فضای رسانه‌ای روسیه به فضایی پرشور و باز تبدیل شد و روزنامه‌ها، شبکه‌های رادیو و تلویزیونی (و بعداً وب‌سایت‌ها و خبرنامه‌های ایمیلی) از فرصت خوبی برای خبررسانی و بازتاب انتقادها برخوردار شدند.
پس از اینکه پوتین رسماً در سال ۲۰۰۰ ریاست جمهوری را بر عهده گرفت، یکی از اولین اقدامات قابل توجه او اِعمال کنترل بیشتر بر شبکه‌های تلویزیون ملی بود؛ شبکه‌هایی که منبع اصلی اخبار برای اکثریت قریب به اتفاق روس‌ها هستند.
این اِعمال کنترل شامل ان‌تی‌وی (NTV) نیز می‌شد، شبکه‌ای که گزارش‌هایی بسیار انتقادی در مورد جنگ اول چچن در دهه ۱۹۹۰ پخش می‌کرد.
در اوایل دهه ۲۰۱۰، کرملین شروع به زدن انگ‌هایی مانند «عامل خارجی» یا «سازمان نامطلوب» به سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های جامعه مدنی و بعداً رسانه‌ها کرد و برای این عناوین اتهامی، مجازات‌هایی هم درنظر گرفت. این روند به‌شدت به آزادی رسانه‌ها ضربه زد، شرکت‌های آگهی را ترساند و برخی نهادهای خبررسانی ناچار شدند کار خود را متوقف کنند.
پس از آن هم دولت روسیه شبکه پیچیده‌ای را برپا کرد تا اطلاعات مختلف را از ارائه‌دهندگان اینترنت در روسیه جمع‌آوری کرده و برای ذخیره و وارسی و فیلتر به‌دست نهادهای دولتی ویژه بدهد. نام این شبکه با نام اختصاری‌اش، یعنی «سورم» (SORM) شناخته می‌شود.
بیشتر در این باره: ارزیابی سالانه از جنگ، سرکوب و فصل نوین روابط با ایران«سورم» به شرکت‌های اینترنتی بزرگ، مانند گوگل و فیس‌بوک دستور داد تا برخی از سِرورهای خود را در خاک روسیه قرار دهند. «سورم» همچنین مالکیت خصوصی منابع آنلاین عمده، مانند وی‌کی (VK) که غول رسانه‌های اجتماعی روسی است، درگاه اینترنتی میل‌دات‌آریو، و همچنین بعدها یاندکس (اپلیکیشن راهیابی، مانند گوگل مپز) را محدود کرد.
جی‌آراف‌سی که در ابتدا زیر نظر روس‌کومنادزور در سال ۲۰۰۰ و برای نظارت و کنترل فرکانس‌های رادیویی تأسیس شده بود، با تشدید تلاش‌های دولت برای کنترل اینترنت، حوزه عملکرد خود را گسترده‌تر کرد. این اداره که در ماه نوامبر علناً هک‌شدن خود را تایید کرد، از پاسخ دادن به پرسش‌های مفصل رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی در مورد عملیات نظارت و سانسور خودداری کرده است.
روس‌کومنادزور به هیچ‌یک از سوالات رادیو آزادی پاسخی نداد.
«وجود جو اعتراضی»
به نظر می‌رسد روی آوردن دولت به ایجاد سامانه پیام‌رسانی و چت داخلی، که «دفتر تعاملی عملیاتی» نام گرفته، از نگرانی دولت نسبت به اعتراضات عمومی محلی در سال ۲۰۱۹ در چندین شهر روسیه نشأت گرفته باشد.
ازجمله این اعتراض‌ها، تظاهرات شهروندان علیه احداث محل‌های دفن زباله در محیط‌های حساس و اعتراض به ساخت کلیسا در پارکی محبوب در یکاترینبورگ بود.
نسخه اولیه و آزمایشی این سامانه در دسامبر همان سال عرضه شد و سپس دو سال بعد نسخه تلفن همراه و امکان ارسال پیام‌های خصوصی و بارگذاری فیلم، صدا و عکس هم به آن اضافه شد.
بر اساس بررسی رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی از داده‌ها، کارمندان سازمان سانسور، بر تعداد زیادی از منابع آنلاین نظارت می‌کنند، سپس با استفاده از سیستم پیام‌رسان داخلی، محتوای مورد نظر خود را برای سایر سازمان‌های دولتی برچسب‌گذاری می‌کنند تا آن سازمان‌ها به کاربران اخطار داده و حتی آنها را مجازات کنند.
از نوامبر ۲۰۲۲، بر اساس اسناد افشاشده، چندین چت موضوعی در «دفتر تعاملی عملیاتی» در حال اجرا بود: «وجود جو اعتراضی، تروریسم، مداخله خارجی، افراط‌گرایی» و غیره.
به عنوان مثال، در گروه «جو اعتراضی»، کارمندان جی‌آراف‌سی روزانه گزارش‌های مفصلی را دربارهٔ «وجود روحیات اعتراضی در شبکه‌های اجتماعی» بر اساس ۳۵۰۰ حساب محلی و سراسری در وی‌کی و یکی دیگر از شبکه‌های اجتماعی محبوب، یعنی اودنوکلاسنیکی (Odnoklassniki)، و همچنین یوتیوب و کانال‌های تلگرام منتشر می‌کنند.
در این اتاق‌های گفت‌وگو نه تنها افراد جی‌آراف‌سی، بلکه کارمندان سایر آژانس‌ها نیز شرکت دارند.
تا اواسط نوامبر، در گروه «روحیات اعتراضی» ۶۰ فرد، شامل ۱۵ کارمند وزارت کشور، ۹ کارمند دادستانی و یک نفر از سرویس حفاظت فدرال حضور داشتند.
این اسناد همچنین نشان می‌دهد که چگونه از جی‌آراف‌سی برای سرکوب یا سانسور اطلاعات یا اخبار مربوط به بزهکاری‌های تاجران قدرتمند وابسته به دولت و الیگارش‌ها استفاده شده است.
اسناد نشان می‌دهد که وابستگان اقتصادی دولت درخواست‌های خود برای حذف گزارش‌های مختلف رسانه‌ای «نامطلوب» را به جی‌آراِف‌سی می‌فرستند و این مرکز با استفاده از یک پوشه ثبت اطلاعات به نام «سامانه اطلاعات خودکار یکپارچه»، این سانسورها را برای آنها انجام می‌دهد.
به عنوان مثال، یکی از دستیاران میخائیل سیروتکین، رئیس بخش مدیریت هزینه شرکت عظیم گاز طبیعی دولتی، گازپروم، در فوریه ۲۰۲۰ درخواستی را به روس‌کومنادزور ارسال کرد تا بیش از ۱۵۰ لینک به مقالات مربوط به خود را مسدود کند.
روس‌کومنادزور از سوی دولت پوتین از اختیارات قانونی رسمی برخوردار شده تا دستور حذف اطلاعات را بدهد و این نهاد پیش از سال ۲۰۱۸ به‌طور موقت دستور قطع دسترسی به وب‌سایتی به نام راشین‌گیت (Russiangate) را صادر کرد. این وب‌سایت، تحقیقاتی دربارهٔ دارایی‌ها، املاک و مستغلات اعلام‌نشده الکساندر بورتنیکوف، رئیس سازمان امنیت فدرال که سازمان اصلی اطلاعات داخلی روسیه است، منتشر کرده بود.
در همان سال، علیشیر عثمانوف، از میلیاردرهای روسیه، شکایتی را تنظیم کرد و از روس‌کومنادزور خواست تا مقالات مربوط به ارتباط او با یکی از سرکردگان بدنام یک گروه از اوباش جنایتکار را مسدود کند.
«کارگروه ویژه یاندکس یو»
طبق اسناد فاش شده از جی‌آراف‌سی، روس‌کومنادزور تنها در سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۲ میلادی، ۸۹۰۰۰ صفحه وب را مسدود کرده است.
بیشتر این سایت‌ها مربوط به توزیع مواد مخدر غیرقانونی یا محتوای مربوط به خودکشی، قمار یا هرزه‌نگاری کودکان بوده است.
در روسیه، یاندکس بزرگ‌ترین موتور جستجوی این کشور است و شرکت یاندکس بر سایر حوزه‌های تجارت اینترنتی روسیه مانند خدمات تاکسی، تحویل غذا و خرید آنلاین تسلط دارد. اسناد فاش‌شده نشان می‌دهد که کارمندان روس‌کومنادزور محتوایی را که برای فیلتر انتخاب می‌کنند مستقیماً برای مهندسان یاندکس می‌فرستند.
افراد روس‌کومنادزور محتوایی را که برای فیلتر انتخاب می‌کنند مستقیماً برای مهندسان یاندکس (اپلیکیشن مسیریابی در روسیه) می‌فرستند.
شرکت یاندکس، خود به دلیل کشمکش‌های داخلی و اتهامات مربوط به سانسور خبرهای جنگ اوکراین وارد دوران پرتلاطمی شده است. چند تن از مدیران ارشد این شرکت استعفا داده‌اند و یاندکس درگاه اصلی خبری خود را فروخته و اعلام کرد که از این پس بیشتر بر روی منابع درآمدی غیر مرتبط با اخبار تمرکز خواهد کرد.
بر اساس فایل‌های فاش‌شده، کارمندان جی‌آراف‌سی چندین کاربرگ اِکسل با عنوان «کارگروه ویژه یاندکس یو» (Yandex U) تنظیم کرده‌اند که حاوی بین ۳۰ تا ۲۰۰ پیوند به مطالب یا پست‌هایی در شبکه‌های اجتماعی است با موضوعاتی مانند «بسیج پوتین»، «تسلیم نیروهای روسی» و «مردان روس در اوکراین برای چه می‌میرند؟» کارمندان جی‌آراف‌سی پیوندهایی را که با آن کلیدواژه‌ها مطابقت دارند جمع‌آوری کرده و آنها را برای حذف به یاندکس فرستاده‌اند.
یاندکس به پرسش‌های رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی در این زمینه پاسخی نداده است. سخنگوی یاندکس در پاسخ به یک سؤال قبلی دربارهٔ اینکه آیا این شرکت الگوریتم‌های خود را به نفع رسانه‌های دولتی تنظیم می‌کند، گفت: «ما این ادعا را قاطعانه رد می‌کنیم. یاندکس الگوریتم‌های خود را به سمت هیچ جناح سیاسی تغییر نمی‌دهد.»
ربات‌ها و هوش مصنوعی
در اواخر سال ۲۰۲۱، برای کمک به افزایش توانایی‌های نظارتی، کارمندان جی‌آراف‌سی شروع به استفاده از «ربات‌های» شخص ثالث کردند؛ این «ربات‌ها» در اصل نرم‌افزارهایی هستند که برای انجام خودکار کارهایی مانند ارسال پیام، پاسخ به شکایات یا اجرای معاملات سهام برنامه‌ریزی شده‌اند.
جی‌آراف‌سی همچنین ۵۷ میلیون روبل (حدود ۸۰۰ هزار دلار) در اوت ۲۰۲۲ برای توسعه یک سامانه هوش مصنوعی به نام آکیولِس (Oculus) جهت نظارت بر شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها و حتی خدمات پیام‌رسانی فوری عکس‌ها، فیلم‌ها و متن‌های حاوی اطلاعات ممنوع پرداخت کرد.
بر اساس اسناد فاش‌شده، جی‌آراف‌سی یک برنامه «دسته‌بندی‌کننده گرافیکی» ایجاد کرده است تا سیستم آکیولس را برای یافتن توهین به پوتین و تطبیق دادن چنین پیام‌هایی با تصاویر یا ویدیوها تمرین بدهد. این نوع فیلترینگ شامل «تصاویر توهین‌آمیز علیه رئیس‌جمهور» و «مقایسه رئیس‌جمهور با شخصیت‌های منفی» است.
از جمله کلیدواژه‌های موجود در این برنامه «تصویر پوتین به شکل خرچنگ»، «پوتین به شکل شب‌پره» و مقایسه پوتین با آدولف هیتلر و خون‌آشام‌ها است.
اسناد فاش‌شده نشان می‌دهد جی‌آراف‌سی همچنین در حال از میان برداشتن مانع دیگری در راه سانسورهای خود است: دسترسی و نظارت بر اتاق‌های گپِ (چت‌روم‌های) خصوصی‌تر و سرویس‌های پیام‌رسانی بسته که فقط با ایجاد نمایه کاربری و سپس اجازه مدیر گروه قابل ورود است؛ به عنوان مثال در فیس‌بوک یا وی‌کی.
برای رفع این مانع، این مرکز در تابستان ۲۰۲۲ شروع به ساخت «مزرعه‌های ربات» کرد که می‌تواند با تقلید از حساب‌های کاربری واقعی انسان‌ها، حساب‌هایی در شبکه‌های مختلف رسانه‌های اجتماعی بسازد و وارد اتاق‌های گفت‌وگوی بسته بشود.
طبق اسناد فاش‌شده، جی‌آراف‌سی همچنین به دنبال مجوز روس‌کومنادزور برای خرید تعداد زیادی شماره تلفن استفاده‌نشده است که با آنها بتواند تأیید پروفایل‌های رباتیک خود در شبکه‌های اجتماعی را راحت‌تر انجام داده و کار نفوذ به شبکه‌ها را روان‌تر کند.