با روی کار آمدن دولت تازه‌ای در آمریکا که منتقد برجام است، بحث بر سر آینده این توافق، جنبه‌های تازه‌ای پیدا کرده است.
ابتدا انتقادها از برجام به صورت کلی مطرح می‌شد. سپس بحث نقص‌های توافق به میان آمد. بازرسی‌هایی که ایران مخالف آن است، از جمله از تأسیسات نظامی، در میانه تابستان بار دیگر به تیتر خبرگزاری‌ها راه یافت و حال بند «تی»، تبدیل به موضوعی شده که می‌توان انتظار داشت در هفته‌های پیش رو درباره آن بیشتر بشنویم؛ خصوصاً با نزدیک شدن به روز ۲۳ مهر که دولت آمریکا باید درباره برجام به کنگره گزارش دهد.
بند «تی»، بخشی از متمم اول برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام در زمینه تعهدات هسته‌ای است. این بخش به «فعالیت‌هایی که می‌تواند در طراحی و توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای مشارکت کند» اشاره دارد.
ترجمه رسمی وزارت خارجه ایران از بند «تی» در متمم یک برجام
بند «تی» در روزهای اخیر پس از آن خبرساز شد که خبرگزاری رویترز در وین در این باره از یوکیا آمانو مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سؤال کرد. آقای آمانو در پاسخ به این سؤال گفته بود که ابزار آژانس برای راستی‌آزمایی در این زمینه «محدود» است.
او در این مصاحبه که روز چهارم مهرماه منتشر شد، گفته است که در سایر قسمت‌ها ایران متعهد شده که «اظهاریه‌هایی ارائه دهد، فعالیت‌هایش را تحت پادمان‌ها بیاورد یا دسترسی آژانس را تضمین کند». اما به گفته آقای آمانو در زمینه بند «تی» چنین چیزی دیده نمی‌شود.
مدیرکل آژانس در این زمینه ابراز امیدواری کرده که طرف‌های توافق در کمیسیون مشترک در این باره گفت‌وگو کنند و حتی به گفته او «شفاف‌سازی اصطلاحات به کار رفته از جمله فناوری اشاره شده در متن، می‌تواند موجب پیشرفت در این زمینه شود».
یکی از دلایل زیر ذره‌بین گذاشته شدن بند «تی» توسط منتقدان برجام، همین رویکرد است. چرا که برخلاف آنچه در سایر بخش‌های راستی آزمایی برجام دیده می شود، در این بند به وظایف آژانس اشاره نشده بلکه این کمیسیون مشترک برجام است که مسئول تأیید اقدامات ایران در نظر گرفته شده است.
دیوید آلبرایت رئیس انستیتوی علم و امنیت بین‌الملل و اولی هاینونن معاون پیشین مدیرکل آژانس، دو تحلیلگری که در زمره منتقدان شناخته شده برجام هستند، در ماه اوت مقاله‌ای را در این زمینه در وبسایت انستیتوی علم و امنیت بین‌الملل منتشر کردند.
یکی از موارد مورد نظر این تحلیلگران با رجوع به پرونده تأسیسات پارچین، اینگونه توضیح داده شده که «مبنای بند ‘تی’ نباید بر آن باشد که اتهام نقض از سوی یکی از کشورها مطرح شود و سپس درباره آن بررسی صورت گیرد».
آنها در مقاله خود نوشته بودند که به نظرشان «ماهیت شرایط بند «تی» متناظر بر راستی‌آزمایی است که اطمینان حاصل می‌کند فعالیت‌ها و تجهیزات درست استفاده می‌شوند». به بیان دیگر این دو تحلیلگر می‌نویسند همانطور که بازرسان آژانس برای اطمینان از ماهیت برنامه هسته‌ای ایران به تأسیسات نطنز می‌روند، برای راستی‌آزمایی بند تی هم باید چنین دسترسی‌ای داشته باشند.
مواردی که در بند «تی» به آن اشاره شده، شامل فعالیت‌ها و تجهیزاتی می‌شود که می‌تواند کاربرد دوگانه داشته باشد؛ هم در فعالیت‌های هسته‌ای به کار رود و هم در فعالیت‌های معمول نظامی استفاده داشته باشد. یکی از پیچیده‌ترین جوانب روابط سال‌های اخیر ایران با آژانس مربوط به اقداماتی در همین زمینه بود، و آژانس در گزارش خود در سال ۲۰۱۱، به این مسئله اشاره کرده بود.
تأسیسات نظامی پارچین، و فعالیت‌هایی از جمله تحقیقات در زمینه چاشنی‌های انفجاری، محتویات اصلی پرونده پی ام دی بودند که با اجرای برجام، شورای حکام آژانس رأی به بسته شدن آن داد. محور اصلی چالش پی ام دی در آن زمان، موضوع «دسترسی» بود که در نهایت با حضور یوکیا آمانو در تأسیسات پارچین و نمونه‌برداری از این تأسیسات، پرونده بسته شد.
آلبرایت و هاینونن در مقاله خود همچنین به موضوعی اشاره می‌کنند که دلیل اصلی بحث‌برانگیزشدن بند «تی» است. آنها می‌نویسند «اگر چه شرایط ذکرشده در بند «تی» در پادمان‌های موجود نهادینه نشده، اما گنجانده شدن این بخش در برجام نشان می‌دهد که لزوم پرداختن به آن و همچنین تعهد ایران به همکاری کامل در این زمینه مدنظر مذاکره‌کنندگان بوده است».
پیشتر مذاکره‌کنندگان ایران و گروه پنج به علاوه یک، بارها تأکید کرده بودند که برجام توافقی بسیار پیچیده در حوزه خلع سلاح است و نمونه قابل مقایسه با آن کمتر یافت می‌شود. همچنین دیپلمات‌های دو طرف بارها درباره میزان دسترسی به فعالیت‌های ایران و تحت نظر بودن برنامه هسته‌ای ایران سخن گفته بودند و حال به نظر می‌آید، نگاه موشکافانه‌تر تحلیلگران یکی از این پیچیدگی‌ها را آشکار کرده است.
طارق رئوف که بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱ رئیس بخش هماهنگی سیاست‌های راستی‌آزمایی و امنیت آژانس بوده، هم درباره تازگی محتویات بند «تی» می‌گوید. آقای رئوف به رادیوفردا می‌گوید که موارد طرح شده در بند «تی»، خارج از حوزه تخصص آژانس است و در دوران مذاکرات اتمی، گفت‌وگو بر سر این موضوع توسط آمریکا هدایت شده و «به دلیل کمبود تخصص در این زمینه از آژانس سؤال نشد».
به گفته این مقام پیشین آژانس، مقررات آژانس، این نهاد را به برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای محدود می‌کند و پنج دارنده سلاح اتمی (چین، فرانسه، روسیه ، بریتانیا و آمریکا) همگی مخالف درگیر شدن آژانس در موضوع راستی‌آزمایی سلاح‌های هسته‌ای/خلع سلاح هستند.
کلسی داونپورت از بنیاد کنترل تسلیحات مانند آقای رئوف از جمله تحلیلگران مدافع برجام است. او هم می‌گوید بند «تی» فضای تازه‌ای در موضوع بازرسی و راستی‌آزمایی می‌گشاید. او به رادیوفردا می‌گوید این جای تعجب ندارد که در طول زمان اجرای توافق سؤال‌هایی در این زمینه مطرح شود و این موضوعی مثبت است که آقای آمانو در پی شفاف‌سازی در این زمینه است تا برجام به صورت کامل اجرا شود و ارائه توضیح در این زمینه وظیفه کمیسیون مشترک است.
اما خانم داونپورت تأکید می‌کند که اینگونه شفاف‌سازی نباید با درخواست‌هایی برای «مذاکره مجدد» یا «تغییر» بخش‌هایی از توافق اشتباه گرفته شود.
آن طور که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هفته گذشته اعلام کرد، گفت‌وگو درباره نحوه مواجهه با بند «تی» ادامه دارد. اگرچه آقای آمانو به این موضوع هم اشاره کرده که روسیه مخالف اقدام آژانس برای راستی‌آزمایی در مسائل مربوط به بند «تی» است.
روز ششم مهرماه نیکی هیلی نماینده آمریکا گفت برخی کشورها می‌خواهند از ایران در مقابل بازرسی‌های بیشتر محافظت کنند. البته این دیپلمات آمریکایی برخلاف آقای آمانو به نام روسیه اشاره نکرده است.