گزارش‌های تحقیقی از اسناد درز کردۀ روسیه نشان می‌دهد که چگونه دولت ولادیمیر پوتین میلیون‌ها یورو برای تبلیغات سیاسی و پشتیبانی از نیروهای حامی کرملین در ۴۸ کشور هزینه کرده است.
در پی افشای این اسناد، چند سازمان مدافع حقوق بشر نیز از دیوان بین‌المللی کیفری درخواست کرده‌اند تا با صدور حکم بازداشت علیه بازیگران اصلی در تبلیغات سیاسی کرملین، این افراد را پاسخگو کند.
پروپاگاندای کرملین چیست؟
تبلیغات سیاسی یا پروپاگاندای کاخ کرملین به تلاش‌ها برای ترویج دیدگاه‌ها، برداشت‌ها و تقویت حکومت روسیه به رهبری ولادیمیر پوتین اطلاق می‌شود.
کرملین در دو دهۀ گذشته با همین هدف، به مرور تمام رسانه‌های داخلی را تحت سلطۀ خود درآورده و فعالیت رسانه‌های مستقل، از جمله رسانه‌های بین‌المللی را عملاً ناممکن کرده است.
بیشتر در این باره: نفوذ کم‌سابقۀ جاسوس‌های روس در کشورهای آرام غربیاز آغاز جنگ علیه اوکراین، نهاد دولتی ناظر بر ارتباطات و رسانه‌های جمعی روسیه موسوم به «روسکوم‌نادزور»، تمام رسانه‌ها را موظف کرده است رویدادهای جنگ و تحولات داخلی در روسیه را صرفاً با اتکا به «منابع رسمی» مخابره کنند.
کمیتهٔ حمایت از روزنامه‌نگاران، شرایط کنونی برای رسانه‌ها در روسیه را «سانسور دورهٔ جنگ» می‌داند.
چهرۀ پوتین و «دشمن» روسیه
از میان سه میلیون مقاله‌ای که طی دو دهۀ گذشته در خبرگزاری ریانوستی منتشر شده است، یک مقالۀ تحلیلی هست که موضوعات کلیدی پروپاگاندای روسیه را فهرست‌‌وار توضیح می‌دهد:
- ترسیم ولادیمیر پوتین به عنوان رهبری قدرتمند و محبوب نزد مردم روسیه (به‌تازگی در توصف پوتین عبارتی را به‌کار می‌برند که گویی، اختیارات او از سوی پروردگار تفویض شده است).
- معرفی غرب به عنوان دشمن روسیه، از جمله سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که «تهدید امنیتی» خوانده می‌شود و از اصول دموکراسی و لیبرالیسم در کشورهای غربی همواره خلاف ارزش‌های سنتی روسیه یاد می‌شود.
ولادیمیر پوتین حین انجام مراسم مذهبی به همراه «کیریل یکم»، اسقف اعظم کلیسای ارتدوکس در روسیه
براساس این تحقیق جامع، پروپاگاندای روسیه دست‌کم از ۱۰ سال پیش در پی آماده کردن شهروندان روسیه برای جنگ علیه اوکراین بوده است.
دستگاه تبلیغاتی کرملین از همان آغاز تهاجم گستردهٔ نظامی علیه اوکراین، غرب را دلیل و محرک اصلی جنگ، اوکراین را دولتی فاشیستی و روسیه را «حافظ صلح» و رهبر نیروهای «مخالف ظلم آمریکا» توصیف کرده است.
مخاطبان هدف کرملین
یک تحقیق دانشگاه هاروارد نشان می‌دهد در آستانهٔ تهاجم گستردهٔ نظامی روسیه علیه اوکراین، ۴۶ درصد شهروندان روسیه تحولات روزمره را از شبکه‌های تلویزیونی داخلی رصد می‌کردند و ۷۳ درصد آن‌ها به تلویزیون ملی روسیه اعتماد داشتند.
از نظرسنجی‌های مختلف برمی‌آید شمار شهروندان روسیه که به رسانه‌های مورد حمایت کرملین اعتماد می‌کنند در دو سال گذشته افت کرده و شمار مخاطبانی که به جای تلویزیون، برای دریافت خبر به اینترنت مراجعه می‌کنند افزایش یافته است.
در عین حال از نظرسنجی تازهٔ مرکز لوادا که در روسیه «سازمان نامطلوب» اعلام شده برمی‌آید دست‌کم یک سوم شهروندان روسیه – عمدتاً شهروندان بالای ۵۰ سال – به منابع خبری وابسته به کرملین اعتماد کامل دارند.
بر اساس این نظرسنجی، ۵۴ درصد شهروندان روسیه به تبلیغات کرملین دربارهٔ تحولات اوکراین بیشتر اعتماد می‌کنند تا به اقوام اوکرایتی خود که اغلب شاهد عینی این رویدادها بوده‌اند.
تبلیغات فرا مرزی
حکومت ولادیمیر پوتین در آغاز، خواهان بهبود وجههٔ بین‌المللی روسیه بود اما این رویکرد کرملین سه یا چهار سال بیشتر طول نکشید و اولویت‌های پروپاگاندای روسیه دگرگون شد.
در سال ۲۰۰۵ شبکهٔ راشاتودی با بودجهٔ سالانهٔ بالغ بر ۳۰ میلیارد روبل راه‌اندازی شد. مارگاریتا سیمونیان که در ۲۵سالگی سردبیر این شبکۀ خبری شد اعلام کرد مقابله با «تسلط رسانه‌های بریتانیا و آمریکا» را هدف خود می‌داند.
او متعاقباً اعلام کرد توجه ویژهٔ این شبکهٔ تلویزیونی، «نه تبلیغ روسیه بلکه انتقاد از مسائلی است که در کشورهای غربی وجود دارد».
بیشتر در این باره: «پوتینیسم» چیست و آیا به بقای پوتین در قدرت کمک می‌کند؟پخش راشاتودی از پلتفرم یوتیوب از سال ۲۰۰۷ آغاز شد و تا پیش از مسدود شدن در سال ۲۰۲۲، کانال‌های این شبکه به زبان‌های گوناگون و با میلیون‌ها دنبال‌کننده در سراسر دنیا، به پربیننده‌ترین رسانهٔ خبری تبدیل شده بود.
این بنگاه خبری هنوز در بسیاری از شبکه‌های اجتماعی حضور فعال دارد و بیش از ۲۰ حساب کاربری آن در شبکهٔ ایکس (توئیتر سابق)، میلیون‌ها دنبال‌کننده دارد.
فهرست پروپاگاندیست‌های روس
به‌تازگی چند نهاد حقوق بشر از کریم خان، دادستان دیوان کیفری بین‌المللی که مسئول جمع‌آوری شواهد جنایات جنگی روسیه در اوکراین است، خواسته‌اند مهم‌ترین پروپاگاندیست‌های روس به فهرست مسئولان این کشور که علیه آن‌ها تا کنون حکم بازداشت صادر شده، افزوده شوند.
نام چهره‌هایی همچون دمیتری مدودف، رئيس‌جمهور پیشین روسیه که اکنون در کانال تلگرامی خود مطالب روزانه منتشر می‌کند؛ ولادیمیر سولویف و دمیتری کیسیلوف مجریان برنامه‌های خبری؛ مارگاریتا سیمونیان سردبیر راشاتودی و سرگئی ماردان خبرنگار رادیو کومسومولسکایا پراودا، در این فهرست به چشم می‌خورد.
به باور مدافعان حقوق بشر، افراد نام‌برده از طریق «توجیه کشتار گستردۀ مردم اوکراین و نفرت‌پراکنی علیه اوکراینی‌ها» مرتکب جنایات علیه بشریت شده‌اند.
این کنشگران مدنی همچنین در درخواستی جداگانه از دیوان کیفری بین‌المللی تقاضا کرده‌اند تا آلکسی گروموف، معاون اول دفتر ریاست‌جمهوری روسیه را - که مسئول رسانه‌ها در این کشور است، پاسخگو کنند.
در توجیه این درخواست، مدافعان حقوق بشر تأکید کرده‌اند پروپاگاندای کرملین نقشی کلیدی در فراهم کردن شرایط جنگ روسیه علیه اوکراین ایفا کرده است.
«بنیاد حقوق بشری»
خبرنگاران در بریتانیا، فرانسه، آلمان، اتریش و دانمارک، انبوهی از اسناد درز کرده را مطالعه کرده‌اند که نشان می‌دهد دولت روسیه میلیون‌ها یورو برای ترویج روایات کرملین در رسانه‌ها و حمایت از نیروهای راست‌گرا و چپ‌گرای افراطی در اروپا و بیش از ۲۰ کشور دیگر جهان هزینه می‌کند.
بنابر بررسی‌ها، دولت روسیه به کمک نهادی موسوم به «پراوفوند» (که معادل آن در زبان روسی، «بنیاد حقوق بشری» است)، به تبلیغات سیاسی خود مشغول است. به علاوه، سازمان‌های طرف قرارداد با این نهاد، میلیون‌ها یورو کمک مالی از چند کشور اروپایی دریافت کرده‌اند.
«پراوفوند» در سال ۲۰۲۱ به دستور رئيس‌جمهور روسیه و زیر نظر وزارت امور خارجه و سازمان همکاری‌های روسیه (بازوی «نیروی نرم» دولت روسیه در خارج از کشور) تأسیس شد.
از اسناد هک شده چنین برمی‌آید که مأموران پیشین امنیتی روس، کارمندان این نهاد هستند. مدیرکل آن، آلکساندر اودالتزوف از سال ۲۰۲۳ به فهرست تحریم‌های غرب افزوده شده است.
براساس اسناد درز کرده، «پراوفوند» صدها هزار یورو برای راه‌اندازی و فعالیت چند پایگاه خبری-تحلیلی اینترنتی هزینه کرده است که عمدهٔ مطالب آن‌ها، یا ضرورت حمایت از اوکراین را زیر سؤال برده‌اند و یا به مقابله با «روسیه‌هراسی» در اروپا اختصاص یافته‌اند.
دیوارنگاره‌ای در لندن که پوتین را در مقابل ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین به تصویر کشیده است
در میان این رسانه‌های اینترنتی، «یرومور» (Euromore) می‌کوشد جای اسپوتنیک و راشاتودی را که در اروپا مسدود شده‌اند، پر کند.
البته پروپاگاندا و تبلیغات سیاسی تنها زمینهٔ فعالیت «پراوفوند» نیست. اسناد هک‌شده نشان می‌دهد ۶۰ هزار یورو از بودجهٔ این نهاد برای پرداخت دستمزد وکلای وادیم کراسیکوف هزینه شده است.
کراسیکوف، مأمور پیشین سازمان امنیت روسیه، پنج سال پیش به دستور دولت پوتین فردی به نام زلیم‌خان، از چهره‌های مهم جنگ چچن، را در برلین به قتل رساند و پس از شناسایی و محاکمه از سوی دستگاه قضایی آلمان به حبس ابد محکوم شد.
فناوری در خدمت پروپاگاندا
یک نهاد مستقل ناظر بر کیفیت اطلاع‌رسانی در کشورهای اتحادیهٔ اروپا به نام «دیس‌اینفولب» (EU DisinfoLab) چندی پیش متوجه شد روسیه در شبکه‌های اجتماعی، یک کارزار اطلاعاتی راه انداخته که در آن از انواع فن‌آوری‌های پیشرفته از جمله هوش مصنوعی و دیپ‌فیک استفاده می‌کند.
در چارچوب این عملیات که به استناد شواهد انبوه گفته می‌شود توسط سازمان اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح روسیه مدیریت می‌شود، صفحات اینترنتی رسانه‌های معتبر شبیه‌سازی شده‌اند تا از این طریق، روایت‌های جعلی کرملین بازنشر شوند.
همچنین اظهاراتی بی‌اساس به نقل از چهره‌های سرشناس دنیا که گویا همسو با کرملین هستند، به کمک هزاران بوت اینترنتی در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شده‌اند.
مرکز تحلیلی تهدیدهای سایبری مایکروسافت در گزارش‌های مکرر خود عملیات سایبری و رسانه‌ای روسیه را «مستمر» و از لحاظ فنی «منعطف» توصیف کرده است.
بیشتر در این باره: ««اوپن‌ای‌آی» عملیات نفوذ از روسیه، چین، ایران و اسرائیل را حذف کرد