در دو هفته نخست هجوم روسیه به اوکراین، نیروهای مسلح اوکراین ده‌ها فیلم از شکار سامانه‌های پیشرفته پدافندی و جنگ الکترونیک توسط پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ (به‌تلفظ ترکی استانبولی، بایراکتار) منتشر کردند.
از این پهپادها برای شکار تجهیزات توپخانه، خودروهای حامل سوخت و مهمات و همچنین آسیب‌رسانی به یک قطار حاوی سوخت در حال حرکت از کریمه به مناطق اشغالی اوکراین نیز استفاده شد و فیلم‌های عملیات‌آن‌ها منتشر گردید. هم‌زمان رسانه‌های دولتی ترکیه به تبلیغات گسترده‌ای در مورد عملکرد این پهپادها پرداختند؛ امری که به بازاریابی شرکت بایکار جهت فروش این پهپادها به کشورهای اروپای شرقی و آفریقایی کمک می‌کند.
اما دیری نپایید که با وجود تحویل تعداد بیشتری از این نوع پهپادها از سوی ترکیه به اوکراین، دیگر خبری از پرواز آن‌ها بر فراز مناطق درگیری منتشر نشد.
این توقف ناشی از تغییر تاکتیک نظامی نیروی زمینی روسیه و استفاده گسترده از سامانه‌های جنگ الکترونیک کراسوخا-۴ و جاسوسی الکترونیکی آفتوبازا جهت اخلال در سامانه‌های هدایتی این پهپادها بود که به ساقط شدن نخستین فروند از آن‌ها در ۲۶ اسفند سال گذشته منتهی شد. پس از آن در روز دهم فروردین سال جاری هوادریای اوکراین نخستین بیرق‌دار تی‌بی۲ خود را از دست داد.
سامانه آفتوبازا از مهرماه سال ۱۳۹۰ و سامانه کراسوخا-۴ از مرداد سال ۱۳۹۸ در خدمت نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم قرار دارند. این نیرو نقش مهمی در آزمایش قابلیت‌های این پهپادها در میدان نبرد ایفا کرد و اطلاعات مربوط به موفقیت‌های کسب‌شده خود با این سامانه‌ها را با سازنده آن به اشتراک گذاشت و در بهبود آن نقش مهمی بازی کرد.
از آن میان می‌توان به غنیمت گرفتن یک پهپاد جاسوسی آر کیو-۱۷۰ نیروی هوایی آمریکا در ۲۳ آذر ۱۳۹۰ با استفاده از آفتوبازا و چندین پهپاد شناسایی و انتحاری نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان در جریان جنگ قره‌باغ اشاره کرد.
پس از آغاز جنگ اوکراین، نیروی هوایی این کشور تعداد بیشتری از پهپادهای تهاجمی بیرق‌دار تی‌بی۲ دریافت کرد؛ پهپادهایی که در روزهای گذشته برای انجام حملات عمقی در استان‌های بلگورود و کورسک به طور موفقیت‌آمیز استفاده شدند. این حملات در برخی موارد توانستند خسارات سنگینی به تأسیسات نظامی چون انبارهای مهمات روسیه وارد کنند و در عین حال در برخی موارد به انهدام خود پهپاد منتهی شدند؛ انهدامی که عمدتاً نه توسط سامانه‌های پدافند موشکی بلکه با استفاده از جنگ الکترونیک صورت گرفت.
در این گزارش به بررسی عملکرد پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ نیروهای مسلح اوکراین، موفقیت‌های کسب‌شده با استفاده از آن‌ها و آسیب‌پذیری شان در برابر سامانه‌های جنگ الکترونیک چون کراسوخا-۴ می‌پردازیم.
بیرق‌دار تی‌بی۲ در اوکراین، از خرید تا استفاده در جنگ
به دنبال آغاز تهاجم روسیه به اوکراین در پنجم اسفند ۱۴۰۰، نیروی هوایی اوکراین در جبهه شمالی و شرقی و نیروی هوادریا (هواپیمایی نیروی دریایی) این کشور در جبهه جنوبی و جنوب شرقی نبرد با روسیه از پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ استفاده کردند. در جبهه شمالی این پهپادها به شکار سامانه‌های پدافندی، جنگ الکترونیک و راداری، و در جبهه جنوبی از آن‌ها برای هدایت آتش توپخانه ارتش اوکراین علیه نیروهای متخاصم در نزدیکی نیکولایف استفاده شد.
در ابتدای جنگ، نیروهای مسلح اوکراین در مجموع ۱۴ فروند از این پهپادهای شناسایی-رزمی را در اختیار داشتند. این پهپادها به دنبال قراردادی که در سال ۱۳۹۷ به ارزش ۶۹ میلیون دلار منعقد شده بود، در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ تحویل شده بودند. هفت فروند از آن‌ها در خدمت نیروی هوایی و هفت فروند دیگر در اختیار هوادریای این کشور قرار گرفتند. کاربر آن‌ها در نیروی هوایی یک واحد پهپادی تازه‌تأسیس در شهر خمِلنیتسکی و کاربر آن‌ها در نیروی دریایی تیپ دهم هوادریا مستقر در پایگاه کولباکینو در نیکولایف بود.
پیش از آغاز رزمی هجوم روسیه به خاک اوکراین، نیروی هوایی اوکراین دست‌کم دو فروند از پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ خود را از پایگاه پهپادی خمِلنیتسکی به پایگاه هوایی واسیلکوف در کی‌یف منتقل کرد. از این پهپادها برای رصد نقل و انتقال نیروهای روسیه به پشت مرزهای اوکراین در شمال استان کی‌یف و پس از آغاز جنگ جهت عملیات شناسایی و رزمی علیه نیروهایی که قصد اشغال کی‌یف را داشتند استفاده شد.
اهداف اولیه این پهپادها چه در جبهه شمالی و چه در جنوبی سامانه‌های پدافندی تاکتیکی کوتاه و میان‌برد ارتش روسیه بود که وظیفه مقابله نه تنها با پهپادها بلکه جنگنده بمب‌افکنها و هلیکوپترهای اوکراین را داشتند. بر اساس تصاویر و فیلم‌های منتشرشده توسط وزارت دفاع و نیروهای مسلح اوکراین، بیرق‌دار تی‌بی۲ها توانستند در نخستین روزهای جنگ دست‌کم سه سامانه پدافند موشکی کوتاه‌برد ارتش روسیه را منهدم کنند. آن‌ها همچنین هفت پرتابگر دارای رادار و یا فاقد رادار سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد روسی را از میان برداشتند.
از دیگر اهداف مهم بیرق‌دارها پست‌های فرماندهی ارتش روسیه در مناطق نزدیک به لجمن (لبه جلویی میدان نبرد) و مراکز ارتباطی آن‌ها بود. تصاویر منتشرشده توسط وزارت دفاع اوکراین حکایت از انهدام دو پست فرماندهی و یک مرکز ارتباطی-رادیویی موقت ارتش روسیه به‌وسیله این پهپادها را داشت.
پس از آن نوبت به مورد هدف قرار دادن کاروان‌های سوخت، مهمات و مواد غذایی ارتش روسیه فرارسید. در جنوب اوکراین، دو قطار حامل سوخت توسط پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ نیروی دریایی اوکراین و در شمال، چندین کاروان سوخت و مهمات مورد حمله واقع شدند. بمب‌های کوچک هدایت لیزری مام-سی به وزن ۶.۵ کیلوگرم و مام-اِل به وزن ۲۲ کیلوگرم پس از برخورد به هر یک از خودروهای حامل مهمات و یا سوخت و منفجر کردن آن‌ها می‌توانستند انهدام چندین خودروی دیگر در مجاورت آن‌ها را به همراه آورند.
این پهپادها همچنین به سراغ توپخانه ارتش روسیه نیز رفتند و با بمب‌هایشان موفق شدند چندین توپ کششی و خودکششی را منهدم کنند. در برخی از فیلم‌های منتشرشده همچنین می‌شود استفاده از آن‌ها جهت انهدام نفربرهای هجومی و خودروهای فرماندهی را نیز مشاهده کرد. اما تا به امروز فیلمی مبنی بر استفاده از آن‌ها علیه تانک‌های اصلی میدان نبرد در دست نیست، که ناشی از سرجنگی کوچک بمب‌های مام-سی و ال است که توانایی کمی در نفوذ در بدنه و برجک تانک‌های محافظت‌شده با زره واکنشی دارند.
نقش سامانه‌های جنگال روسیه در ساقط کردن پهپادهای اوکراینی
در روزهای ۲۶ اسفند ۱۴۰۰ و دهم فروردین ۱۴۰۱، نیروی هوایی و دریایی اوکراین به ترتیب نخستین پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ خود را در جنگ از دست دادند. فروند نخست با موشک زمین‌به‌هوا ساقط شد، اما دیگری با استفاده از عمل جنگ الکترونیک به زیر کشیده شد؛ که سبب شد نیروی هوایی و دریایی اوکراین در استفاده از این پهپادها تا چند هفته محتاطانه عمل کنند.
از آن پس از این پهپادهای گران‌قیمت جهت عملیات‌های شناسایی و نظارتی استفاده شد. پیشتر، در ۲۳ اسفند، نیروی زمینی ارتش اوکراین با استفاده از تصاویر تهیه‌شده با دوربین شناسایی این پهپادها به‌طور زنده توانسته بود موقعیت نیروی زمینی روسیه و هلیکوپترهای نیروی هوایی این کشور را در پایگاه هوانیروز خرسون که به تصرف روسیه درآمده بود مورد هدف قرار دهد. در نتیجه آن حمله که با استفاده از گلوله‌های توپ هدایت لیزری کویتنیک صورت گرفت، دست‌کم ۱۰ فروند از هلیکوپترهای آن‌ها منهدم شدند و یا به‌شدت آسیب دیدند.
استفاده محتاطانه نیروهای مسلح اوکراین از پهپادهای بیرق‌دار در روز پنجم اردیبهشت به پایان رسید. در آن روز، نیروی هوایی این کشور با استفاده از پهپادهای تهاجمی شامل بیرق‌دار تی‌بی۲ ساخت ترکیه و یوجِی-۲۲ ساخت اوکراین حملاتی در عمق خاک استان‌های بریانسک، بلگورود و کورسک روسیه ترتیب داد؛ حملاتی علیه تأسیساتی چون مراکز نگهداری مهمات و تسلیحات و همچنین مخازن نفت و سوخت مورد استفاده نیروهای مسلح روسیه.
شماری از این حملات موفق بودند و برخی دیگر ناموفق. در جریان عمده این حملات، پهپادهای شرکت‌کننده اعم از بیرق‌دار تی‌بی۲ و یوجِی-۲۲ توسط نیروهای مسلح روسیه ساقط شدند. تصاویر و فیلم‌های موجود از پهپادهای ساقط‌شده حکایت از عدم وجود سوختگی و همچنین آسیب‌دیدگی ناشی از برخورد ترکش سرجنگی موشک‌های زمین‌به‌هوا در لاشه آن‌ها بود، که حکایت از استفاده از سامانه‌های جنگ الکترونیک جهت ساقط کردن آن‌ها بود.
مظنون اصلی در حقیقت سامانه جنگ الکترونیک کراسوخا-۴ است. این سامانه ضمن قابلیت بسیار بالا در اخلال ماهواره‌های ارتباطی و جاسوسی و همچنین ایجاد اخلال در عملیات‌های تجسسی هواپیماهای هشدار زودهنگام هوابرد (آواکس) توانایی بالایی در شناسایی، تحلیل و اخلال سیگنال‌های ردوبدل‌شده بین پهپادها و مراکز کنترل و هدایت آن‌ها دارد.
کراسوخا-۴ که نمونه پیشرفته و توسعه‌یافته سامانه جنگال کراسوخا-۲ است، نخستین بار در جریان مداخله نظامی روسیه در جنگ سوریه مورد استفاده قرار گرفت. از این سامانه برای نخستین بار در اردیبهشت ۱۴۰۰ جهت ساقط کردن یک پهپاد بیرق‌دار تی‌بی۲ نیروی هوایی ترکیه استفاده شد؛ پهپادی که در زمان ساقط شدن در حال پرواز بر فراز ادلب بود.
نیروی هوافضای سپاه پاسداران نقش مهمی در توسعه و بهبود این سامانه ایفا کرد. این نیرو نخستین بار در مرداد ماه سال ۱۳۹۸ تعداد نامشخصی از سامانه کراسوخا-۴ به همراه سامانه جنگال و شنود الکترونیکی/رادیویی ژیتِل از روسیه دریافت کرد. این سامانه‌ها سریعاً به جزایر ایرانی خلیج فارس اعزام شدند و در آن‌جا تحت آزمایش قرار گرفتند.
سامانه کراسوخا-۴ ارتباط بین پهپاد بیرق‌دار تی‌بی۲ و مرکز کنترل و هدایت آن را قطع می‌کند، همچنین با اخلال در سیگنال سامانه موقعیت‌نمای جی‌پی‌اس باعث سقوط پهپاد می‌شود. در کنار کراسوخا-۴، از سامانه جاسوسی الکترونیکی 1L222 آفتوبازا استفاده می‌شود. این سامانه امکان دریافت اطلاعات ردوبدل‌شده بین مرکز کنترل و پهپاد را برای نیروهای مسلح روسیه فراهم می‌کند. در ۱۳ آذر ۱۳۹۰، نیروی هوافضای سپاه پاسداران با استفاده از این سامانه توانست یک پهپاد جاسوسی آر کیو-۱۷۰ نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا در حال پرواز بر فراز افغانستان را در خاک ایران به زمین بنشاند و به غنیمت بگیرد.
چند بیرق‌دار تی‌بی۲ در جنگ اوکراین ساقط شده؟
تصاویر و اطلاعات موجود از ساقط شدن دست‌کم هفت فروند پهپاد بیرق‌دار تی‌بی۲ تا به امروز حکایت دارد. از این میان تنها دو فروند مظنون به انهدام توسط سامانه‌های پدافند موشکی زمین‌به‌هوا چون تور ام۲ هستند در حالی که سایرین به‌وضوح توسط سامانه‌های جنگال و جاسوسی الکترونیکی کراسوخا-۴ و آفتوبازا به زیر کشیده شده‌اند.
در پنجم اردیبهشت، نیروهای مسلح روسیه با استفاده از این سامانه‌ها یک پهپاد بیرق‌دار تی‌بی۲ و یک یوجِی-۲۲ نیروی هوایی اوکراین را بر فراز استان کورسک ساقط کردند. ساعاتی پیش از آن، نیروهای مسلح اوکراین توانسته بودند یک انبار تسلیحات و یک مرکز ذخیره نفت را در بریانسک در عمق خاک روسیه منهدم کنند و به نظر می‌رسید پهپادهای منهدم‌شدۀ اوکراینی هم احتمالاً در راستای انجام چنین مأموریتی بر فراز کورسک ارسال شده بودند.
در روز هفتم اردیبهشت، حمله‌ای مشابه علیه یک انبار تسلیحات ارتش روسیه در عمق خاک این کشور در استان بلگورود توسط نیروهای مسلح اوکراین انجام شد. ساعاتی پس از این حمله، نیروهای مسلح روسیه خبر از ساقط شدن یک پهپاد بیرق‌دار تی‌بی۲ در این استان دادند. تصاویر باز هم حکایت از استفاده از جنگال جهت ساقط کردن آن داشت.
در همان روز بار دیگر نیروی هوایی اوکراین تلاش کرد حمله‌ای مشابه را در استان کورسک روسیه به انجام برساند که بار دیگر به انهدام یک بیرق‌دار تی‌بی۲ منتهی شد. این بار هم لاشه سالم و نسوخته بیرق‌دار بدون هرگونه نشانه از برخورد ترکش به دست آمد که حکایت از ساقط شدن آن با استفاده از سامانه کراسوخا-۴ داشت.
در نهایت در روز یکشنبه یازدهم اردیبهشت تصاویر لاشه یک بیرق‌دار تی‌بی۲ نیروی هوایی اوکراین که توسط نیروهای مسلح روسیه در خاک این کشور ساقط شده بود، به نمایش درآمد؛ لاشه‌ای که حکایت از مسلح بودن این پهپاد به چهار بمب مام-اِل پیش از ساقط شدن و عدم انجام هرگونه حمله هوایی توسط آن در زمان ساقط شدن داشت. در تصاویر منتشرشده، آثار سوختگی بر روی پهپاد دیده می‌شد، که احتمال استفاده از موشک زمین‌به‌هوا جهت انهدامش را نیز به وجود می‌آورد.
اگرچه پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ توانستند موفقیت‌هایی در جنگ اوکراین برای نیروهای مسلح این کشور به همراه آورند اما بر اساس گفته‌های ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در جریان یک کنفرانس خبری در روز سوم اردیبهشت ۱۴۰۱، آن‌ها توانایی تغییر سرنوشت جنگ را ندارند. زلنسکی در این کنفرانس خبری گفت نیروهای مسلح کشورش جهت کسب پیروزی‌های چشمگیر نیازمند تسلیحات سنگین چون توپخانه و هواپیماهای جنگنده هستند تا بتوانند سرنوشت جنگ را به نفع این کشور به کلی تغییر دهند.
در نبردهای کلاسیک، پهپادهای تهاجمی مادون صوت و غیر رادارگریز چون بیرق‌دار تی‌بی۲ توانایی آسیب‌رسانی گسترده به نیروهای دشمن ندارند و در برابر عمل جنگال بسیار آسیب‌پذیرند. جنگ اوکراین به‌خوبی نشان داد که در صورت استفاده از سامانه‌های جنگال و همچنین جاسوسی الکترونیکی به‌راحتی می‌توان عملیات پهپادهای شناسایی و رزمی را مختل کرد.