چهل و هشت ساعت پس از توافقی که بین عربستان سعودی و عراق انجام شد گذرگاه مرز زمینی "عرعر" پس از ۲۷ سال بازگشایی و ورود به خاک عربستان سعودی برای عراقی‌ها میسر گردید.
با توجه به موسم حج، از آن روز برخی از خبرگزاری‌ها ترافیک فشرده‌ای را دراین مرز گزارش کرده اند. البته علاوه بر زائران مشتاق عراقی، دیپلمات‌ها نیز از این مرز دیدن کردند. برای نمونه ثامرالسبهان وزیرمشاورعربستان سعودی درامورکشورهای عربی خلیج فارس، و برت مک گورک فرستاده ویژه ائتلاف ضد داعش جزو کسانی بودند که در روز چهارشنبه ۲۵ مرداد از این مرز بازدید به عمل آوردند. ثامر السبهان قبل از پست وزارت به عنوان سفیر سعودی در عراق خدمت کرده بود. یکی از نگرانی‌ها ی دو کشوراحتمال عبور داعشی‌ها از مرز است. اما این همه ماجرا نیست.
اوخر تیر ماه، ریاض از یک گروه عالیرتبه شیعه عراقی دعوت کرد تا از کشور محافظه کار سنی مذهب عربستان سعودی بازدید کنند. این گروه به سرپرستی قاسم الاعرجی وزیر کشور عراق با مقامات عالیرتبه سعودی در زمینه‌های گوناگونی از جمله همکاری‌های امنیتی، ضد تروریسم، تبادل اطلاعات و همچنین تسهیل ویزای مسافرت عراقی‌ها به عربستان به توافق رسید.
قاسم الاعرجی از کادرهای سپاه بدر است که بین سالهای ۸۸-۱۹۸۰ درخلال جنگ با عراق درایران تشکیل شد.
الاعرجی که یک شیعه عراقی است در بهمن ماه سال ۹۵ با رای اعتماد پارلمان عراق برای کابینه حیدرالعبادی به سِمَت وزیر کشور عراق منصوب شد.
به غیر از الاعرجی بسیاری از صاحب منصبان سپاه بدر مانند "محمد الغبان" وزیر کشورسابق و "هادی العامری" رئیس سازمان بدر عراق در خلال جنگ ایران و عراق به همراه هم قطاران خود در صف نیروهای ایرانی با صدام حسین می‌جنگیدند. بعد از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳ این همکاری در شکل رابطه سیاسی بین طرفین همچنان ادامه دارد. امروزه کادرهای سپاه بدر در وزارت کشور عراق و سازمانهای وابسته به آن مانند نیروهای انتظامی و حتی نیروهای مردمی "حشد الشعبی" حضور دارند و از آثار این دسته بندی مذهبی دامن زدن به تفرقه سنی – شیعه در عراق است. به عقیده برخی از محققین، همین تفرقه است که "حکومت اسلامی" (داعش) راپا برجا نگاه می دارد. سپاه بدر که در ایران و با حمایت ایران تشکیل شد به سید محمد باقر حکیم و سید محمد باقر صدر وفادار بود.
بازگشت هیات عراقی از ریاض – پس از بازگشت گروه عراقی از عربستان سعودی ابتدا قاسم الاعرجی وزیر کشور عراق به تهران سفر کرد تا تفاهم نامه‌ای برای مسافرت زائران ایرانی به عراق با همتای ایرانی خود عبدالرضا رحمانی فضلی، امضا کند. این تفاهم نامه عبور زائران را برای شرکت در مراسم اربعینبه عراق تسهیل می کند. در خلال این دیدار بود که ابتدا گفته شد عربستان خواهان میانجیگری عراق در اختلاف بین ایران و عربستان سعودی است، و سپس این موضوع مورد تکذیب قرار گرفت. درهمین گیرودار بود که ناگهان مقتدا صدر به دعوت رسمی عربستان سعودی به ریاض سفر کرد.
فرقه گرایی، مقتدا صدر، و عربستان سعودی – تردیدی نیست که سفرهای چند ماهه اخیر زمینه ساز سفر مقتدا صدر به عربستان سعودی و تحولات پس از آن بوده است. مارتین چولُف خبرنگار خاورمیانه‌ای نشریه گاردین در تاریخ ۱۹ ماه اوت (۲۸ مرداد) گزارشی تحلیلی منتشر کرده و در آن ابعاد گسترده تری را از مراودات بین عراق و عربستان و اهداف دراز مدت سعودی مورد بررسی قرار داده است. از جمله اینکه سعودی‌ها علاقمندند با "سرمایه گذاری در بازسازی این کشور جنگ زده به تقویت اعتبار منطقه‌ای عراق و ایجاد اتحاد بین عراق و عربستان" کمک کنند.
همانطور که سفر مقتدا صدر به عربستان سعودی سفری غیر منتظره بود می تواند نتایج غیر منتظره‌ای نیز در برداشته باشد. نویسنده مقاله گاردین معتقد است سفر مقتدا صدر که "خود از سرکردگان و بازیگران عمده جنگ ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ در عراق بود و روابط محکمی با ایران داشت" را باید چنین تعبیر کرد که "سطح جدیدی" از بده بستان‌های سیاسی در راه است که نهایتاً عربستان را در وضعیتی قرارخواهد داد که بتواند "در بازسازی شهرهای سنی نشین عراق، موصل، فلوجه، رمادی، و تکریت نقش عمده‌ای بازی کند." این یعنی همان شهرهایی که از آغاز ظهورخلافت اسلامی در تصرف داعش بود.
در یک ارزیابی شتابزده رسیدن به چنین هدفی چندان مشکل به نظر نمی رسد. عراق حدود پانزده سال درجنگ و اشغال به سر برده که چهار سال آخر آن با اشغال نیروهای داعش بر برخی نقاط حساس، تاریخی و استراتژیک همراه بوده است. علاوه بر آن از زمانی که مختصر گشایش سیاسی در عراق حاصل شد و سیستم جدید به حکومت فدرالی تن درداد، اقلیم کردستان به یک واحد نیمه مستقل سیاسی تبدیل شده که علاوه بر در اختیار داشتن منابع مهم انرژی و مرزهای جغرافیایی مشترک با ایران، ترکیه، و سوریه قادر است نقش بسیار مهمی را در آینده عراق بازی کند.
ضمن اینکه اقلیم کردستان با دولت مرکزی در مورد منابع نفتی کرکوک اختلاف دارد. تمایل دولت فدرال کردستان برای همه پرسی به قصد اعلام استقلال یکی دیگر از موارد اختلاف دولت مرکزی و دولت فدرال است.
از زمان سقوط صدام حسین هر روز و هر ساعت برای عراق با جنگ، نابودی، انهدام و تخریب زیرساخت‌های اقتصادی و حتی سیاسی قرین بوده است. از طرف دیگر دوران پس از صدام حسین به موازات قدرت گرفتن گام به گام شیعیان، مقارن است با نفوذ سیاسی – اجتماعی و اقتصادی ایران در عراق و اوج گرفتن فرقه گرایی. این تفرقه‌ها نه فقط از نظر مذهبی بین سنی و شیعه بلکه حتی در درون گروههای شیعه نیز دیده می شود. مقاله گاردین به نقل از سعد بن خالد الجبری، وزیر کشور سابق عربستان سعودی این بحث را مطرح می کند که سفر مقتدا صدر "گام مهمی در جهت حصول اطمینان از این است که عراق به جمع کشورهای عربی بر می گردد".
نا گفته پیدا است که چنین کاری بدون محدود کردن نفوذ ایران در عراق و جلوگیری از فرقه گرایی در جامعه عراق مقدور نخواهد بود. عربستان سعودی از یک وجه تمایز مهم و غیر قابل انکار بین شیعیان طرفدار روحانی شیعه، مقتدا صدر، و شیعیان طرفدار حیدر العبادی نخست وزیر عراق که حاکمیت را در دست دارند استفاده کرده و توانسته است به مقتدا صدر نزدیک شود. در عین حال به خاطر وجود نگرش فرقه گرایی در عراق، این نگرانی هم طبیعی است که چگونه می توان بازگشت عراق به مجموعه عرب را به نحوی انجام داد که فقط جای فرقه‌ها عوض نشود و بار دیگر اقلیت سنی قدرت را دست نگیرد؟
بازسازی عراق – عراق منابع قابل ملاحظه انرژی در اختیار دارد که هنوز به لحاظ صنعتی و اقتصادی به بهره برداری مفید نرسیده است. اما میزان خرابی‌ها و زیر ساخت‌های نابود شده نیز بیش از حد تصور است. بازسازی خرابی‌ها نیازمند سرمایه کلان و زمانی نسبتا طولانی است. در عین حال باز سازی با فرقه گرایی همسازی ندارد و برای شروع یکی آن دیگری باید متوقف شود.
هم اکنون به دنبال قریب یک سال جنگ در موصل، فلوجه و رمادی جنگ جدیدی در تلعفر(استان نینوا) ادامه دارد که انتظار می رود این شهر کوچک را از وجود داعش پاکسازی کند. به عنوان آخرین شهرحائز اهمیت عراق که در اشغال داعش است، پیش بینی می شود مانند همان شهر‌ها پس از خروج داعش فقط ویرانه‌ای بجا بماند.
یکی از نگرانی‌ها در تلعفر پدیده شناخته شده‌ای است که در آزادی موصل دیده و تجربه شد و آن انتقامجویی نیروهای جیش الشعبی (عمدتا شیعه) از مردم عادی شهرهای آزاد شده (عمدتا سنی) به جرم همکاری با داعش بود. روز سه شنبه سی و یکم مردادماه همزمان با پیشرفتی که در آزادسازی تلعفر مشاهده شد، وزیر دفاع آمریکا ژنرال جیم ماتیس، برای بازدید نزدیک وارد عراق شد و از جمله مسایلی که در مورد آن گفتگو شد بررسی راههایی برای پیش گیری کشت و کشتار مردم عادی به اتهام همکاری با داعش بود.
با توجه به بار سنگینی که جنگ بر بودجه کشور تحمیل می کند، بودجه‌ای که صرف ارتش و دفاع می شود، و در کنار آن بیماری فساد که مبتلابه اغلب کشورهای منطقه است، عملاً پولی در صندوق بازسازی عراق باقی نمی ماند. خود مقتدا صدر و طرفدارانش بارها در مورد فساد گسترده مالی در دستگاه حکومتی عراق تظاهراتی را سازماندهی کرده و حتی توانسته اند برای اعلام نارضایتی خود به منطقه حفاظت شده سبز وارد شوند.
نشریه گاردین برای بازسازی عراق چیزی حدود یکصد میلیارد دلار را تخمین می زند. طبیعی است برنامه باز سازی عراق بیش از همه چهار شهر بزرگ از سه ایالت عمدتاً سنی نشین را شامل می شود که از دست داعش خلاصی یافته اند. به نظر نویسنده گاردین هر گونه بازسازی در کشوری که دو سوم جمعیت آن شیعه هستند" باید همراه با "آشتی ملی" باشد. اوایل سال آینده عراق شاهد انتخابات ملی جدیدی خواهد بود. سنی‌ها که از زمان سقوط صدام حسین امتیاز مشارکت در قدرت سیاسی را از دست دادند امیدوارند در این انتخابات حق مشارکت خود را مجدداً کسب کنند. هم مقتدا صدر و هم حیدر العبادی نخست وزیر فعلی عراق در این مورد نظر مثبتی دارند.
تحول در رابطه عربستان و عراق – تنها نتیجه سفر مقتدا صدر به ریاض باز شدن گذرگاه مرزی "عرعر" نبود. احتمال گماشته شدن یک سفیر جدید و باز شدن کنسولگری عربستان سعودی در نجف از دیگر میوه‌های این سفر بوده است که به نظر وزیر کشور سابق سعد بن خالد الجبری نشانه بارزی است مبنی بر وجود اراده سیاسی "برای خلق یک رابطه استراتژیک بر مبنای منافع مشترک بین دو کشور". به عقیده نویسنده گاردین لحن بغداد که تاکنون به وضوح بر سر قضیه گروههای جهادی نسبت به عربستان خصومت آمیز بوده، این اواخر ملایم تر شده است.
باید توجه داشت دولت جدید ایالات متحده و روابط ویژه‌ای که با عربستان سعودی بر قرار کرده است نیز از عوامل تاثیر گزار بر روابط بین عراق و عربستان سعودی است. در خلال سال گذشته فواد معصوم رئیس جمهور و حیدر العبادی نخست وزیر عراق، هردو به ریاض سفر کردند و در مقابل، عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان نیز سفری به بغداد داشته است. این سفر‌ها برای دو کشور که به مدت بیست و پنج سال مبادله سفیر نداشته اند تغییر مهم و محسوسی به حساب می آید و می تواند بسیاری از اصطکاک‌های موجود را کاهش دهد.
ازنظر احسان الشامری رئیس مرکز اندیشه سیاسی بغداد که از مراکز پژوهشی نزدیک به نخست وزیر عراق است، سعودی‌ها حیدر العبادی را یک چهره فرقه گرا نمی دانند و مایلند با او کار کنند و امیدوارند دیگر مانند گذشته اختلاف‌های فرقه‌ای بین سنی و شیعه "که در زمان المالکی نخست وزیر سابق به اوج خود رسیده بود" بر روابط دو کشور سایه نیافکند. اما دلایل محکمی برای اثبات نظر احسان الشامری در دست نیست و معلوم نیست سعودی‌ها بخواهند با مقتدا صدر به طور همزمان بر علیه العبادی و المالکی کار کنند و یا اینکه العبادی را در کنار مقتدا صدر و در برابر المالکی حمایت کنند؟
از طرف دیگر مقامات عالیرتبه درعربستان سعودی امکان سرمایه گذاری برای باز سازی مناطق سنی نشین عراق را موقعیت مناسبی در جهت "حرکت برای دور زدن نفوذ ایران و جایگزین کردن آن با پادشاهی عربستان سعودی می دانند.
درست است که مقتدا صدر در گذشته روابط خوبی با ایران داشته ولی در حال حاضرآن روابط تغییر کرده اند در حالیکه العبادی هنوز روابط خوب خود را با ایران – دست کم در مبارزه با داعش – حفظ کرده است. همه این علایم امکان تشخیص و پیش بینی مسیر حرکت سعودی‌ها را در درون صف بندی‌های موجود مشکل تر می کند. به خصوص با در نظر گرفتن این واقعیت که هدف سعودی‌ها از کمک به باز سازی شمال عراق قطع نفوذ ایران است.
در روسیه – سایت فارسی اسپوتنیک قضیه سفر مقتدا صدر را از جنبه منابع نفت و گاز و اهداف دراز مدت ایجاد خط لوله گازی از طریق سوریه به دریای مدیترانه توجیه می کند. این منبع معتقد است ضمن اینکه سعودی‌ها می توانند هزینه‌های بازسازی عراق را بپردازند ولی سرمایه گذاری آنان در گرو رقابت‌های پایان ناپذیر سنی و شیعه در ایالات شمال و جنوب عراق خواهد بود. در عین حال اسپوتنیک احتمال می دهد که به دنبال حمایت عربستان سعودی سایر کشورهای عربی خلیج فارس نیز از بازسازی عراق حمایت کنند.
در عمل هم پس از سفر مقتدا صدر به ریاض پرنس شیخ محمد بن زاید آل نهیان ولیعهد امارات متحده عربی در دوبی با مقتدا صدر ملاقات و تمایل امارات را برای تقویت مناسبات با عراق اعلام کرد.در این ملاقات معاون فرمانده نیروهای مسلح امارات متحده عربی نیز حضور داشته است. بدنبال این ملاقات مقتدا صدر با روحانیون با نفوذ سنی در امارات ملاقات و گفتگو داشت.
در ایران – خبر مسافرت مقتدا صدر به عربستان سعودی توسط اغلب منابع خبری ایران به صورتی کوتاه و بدون تفسیر خاصی منتشر شد. در معدودی از خبر‌ها مختصراً ذکر شده بود که مقتدا صدر در فرودگاه جده مورد استقبال ثامر السبهان سفیر سابق سعودی در بغداد قرار گرفت که خود به دلیل موضعگیری‌های متعدد علیه نیروهای حشد الشعبی از سوی وزارت خارجه عراق فراخوانده و سپس از او خواسته شده بود که عراق را ترک کند.
در برخی دیگر از مطبوعات فارسی زبان گفته شده که روابط مقتدا صدر، حیدر العبادی و عمار حکیم، رئیس سابق مجلس اعلای اسلامی عراق و رهبر حزب حکمت ملی با ایران رو به سردی است ولی عربستان سعودی در صدد نزدیکی به آنها است. از طرف دیگر منابع ایرانی وجود "ابودعاء العیساوی" معاون مقتدی صدر در امور نظامی را در گروهی که با مقتدا صدر به عربستان سفر کرده دال بر این می دانند که مقتدا صدر در صدد کسب حمایت نظامی از ریاض است. برخی دیگر از منابع ایرانی هدف سفر را کسب حمایت عربستان در انتخابات سال ۲۰۱۸ عراق تعبیر کرده اند.
البته انتخابات می تواند مهره‌ها را در بازی حکومت عراق تغییر دهد. در واحد‌های سیاسی مانند عراق هرگز نمی توان حرکت سیاسی بعدی رهبران فعلی و یا رقیبان آنان را به صورت قطعی پیش بینی کرد. آنچه می توان گفت عمدتا در حد طرح چند سوال اعتبار دارد. آنچه مسلم است تغییرات مشهود در روابط عربستان سعودی و عراق در پیش است که عامل تسریع آن مقتدا صدر بوده است. اما آیا:
- مقتدا صدر فقط بخاطر یک اقدام ملی و در جهت بازسازی خرابیهای قریب ۱۵ سال جنگ و انهدام به عربستان سعودی نزدیک شده است؟
- آیا مقتدا صدر می خواهد در انتخابات آینده در لباس یک روحانی عملکردگرا وارد بازی سیاست شود و با فاصله گرفتن تدریجی از ایران، و بهره برداری از حمایت‌های بی‌پایان همسایه ثروتمند خود، پادشاهی سعودی، دوره جدیدی را در سیاست و حکومت عراق آغاز کند؟
- آیا او قادر خواهد بود به رقابت‌های فرقه‌ای داخلی خاتمه دهد؟
گفته می شود وی از اینکه یک رهبر غیر عراقی در میان شیعیان عراق نفوذ داشته باشد ناراضی است و بنا بر این مخالف نفوذ یا دخالت ایران و شخص آیت الله خامنه‌ای عراق است، ولی در عین حال دیگر بازیگران عرصه سیاسی مانند العبادی نیز که از ایران استفاده ابزاری می کنند و در نهایت با مقتدا صدر هم عقیده اند.
- آیا مشروعیت مقتدا صدرسیاسی است یا فقهی و مذهبی؟ آیا مقتدا صدر تصمیم دارد به صورت یک رهبر مذهبی کاریزماتیک ظهور کند؟ آیا وی کاریزمای کافی برای این کار دارد و آیا ورود او به عرصه سیاست امکان تجزیه عراق به سه بخش شیعه، سنی و کرد نشین را تسریع نخواهد کرد؟
- آیا حیدر العبادی تا پایان دوره نخست وزیری‌اش تنها به کار جاده سازی و مسطح کردن راه برای ورود مقتدا صدر خواهد پرداخت و بعد دست روی دست می گذارد تا مقتدا صدر بر او پیروز شود؟
و در این میان سوالات بیشتری در مورد نقش ایران در منطقه و در ارتباط با عراق و عربستان سعودی نیز مطرح می شود:
- آیا ایران نقش یک همسایه خوب را بازی می کند و علیرغم نفوذ عربستان سعودی که اکنون ابعاد و اهداف آن کاملاً مشخص شده است، پس از آزادی تلعفر نیروهای خود را فراخوانده و همه چیز را به دست دولت عراق می سپارد و خود به مثابه یک همسایه خوب با اعزام میلیون‌ها زائربه کربلا، نجف و سایر اماکن مقدسه شیعیان نقش یک مصرف کننده تولیدات مذهبی و حامی اقتصادی عراق را بازی می کند ؟
- آیا نیروهای قدس که تاکنون در مبارزه با داعش نقش غیر قابل انکاری داشته اند به سادگی و بی‌سرو صدا به داخل فراخوانده می شوند و اجازه می دهند که نزدیکی عراق و عربستان سعودی موجب باز گشت عراق به جمع کشورهای عربی (بخوانید پایان نفوذ ایران) گردد؟
در صورتی که دو کشور عربستان سعودی و عراق با یکدیگر متحد شده و در رقابت بی‌امان با ایران به تجمیع قدرت نظامی، سیاسی، اقتصادی بپردازند و با ائتلاف غرب به صورت اعم، و ایالات متحده به صورت اخص، علیه ایران صورت بندی جدیدی را در عرصه عملیاتی منطقه به وجود آورند و به ماه عسل بروند؟
- اصولا واکنش ایران چه خواهد بود؟
و سرانجام اینکه نباید فراموش کرد سناریو‌های سیاسی در خاور میانه معمولاً پایان خوشی ندارند؛ رهبران سیاسی در خاور میانه بسیار پیچیده و غیر قابل پیش بینی هستند؛ و حتی فراسوی آموزش‌های ماکیاول و ماکیاولیسم عمل می کنند. اگر نخواهید قضاوت کنید فقط باید منتظر باشید و تماشا کنید.
--------------------------------------------------------------------------
یادداشت‌ها، آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و لزوماً بازتاب دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.
* جلیل روشندل – استاد علوم سیاسی و امنیت بین المللی در دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی است