در روزهای اخیر که ارمنستان مشغول مذاکره با باکو و آنکاراست، ایروان بار دیگر صحنه اعتراضات مخالفان نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور، است. معترضان با محکوم کردن سیاست‌های داخلی و خارجی دولت، پاشینیان را به واگذاری منطقه قره‌باغ به جمهوری آذربایجان متهم می‌کنند.
تظاهرات پی‌درپی در روزهای اخیر
در حالی که تظاهرات ضددولتی روز سه‌شنبه سوم مه نیز ادامه داشت و معترضان تلاش کردند خیابان‌ها را مسدود کنند، وزارت کشور ارمنستان اعلام کرد که در این روز ۲۳۷ معترض در ایروان و چند شهر دیگر این استان بازداشت شدند.
به گزارش خبرگزاری فرانسه، عصر سه‌شنبه هزاران تظاهرکننده در ایروان راهپیمایی کردند و پرچم ارمنستان و قره‌باغ را به اهتزاز درآوردند و شعار «نیکول، استعفا» سر دادند.
علاوه بر روزهای یکشنبه و دوشنبه گذشته، یک ماه پیش نیز هزاران نفر از مخالفان پاشینیان در ایروان دست به تظاهرات زدند و بزرگ‌ترین اعتراضات ضددولتی را از زمان انتخابات سپتامبر ۲۰۲۱ که حزب پاشینیان در آن به پیروزی رسید، رقم زدند.
اکنون در حالی که سرویس‌های امنیتی ارمنستان در مورد «تهدید واقعی ناآرامی در کشور» هشدار داده‌اند، آلن سیمونیان رئیس پارلمان ارمنستان که یکی از متحدان پاشینیان به شمار می‌رود، خطر بی‌ثباتی در کشور را کم‌اهمیت توصیف کرده و گفته است: «بحران سیاسی در ارمنستان وجود ندارد.»
سیمونیان روز سه‌شنبه در یک کنفرانس خبری گفت: «نیروهای سیاسی که در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۱ شکست خورده‌اند، به شدت تلاش می‌کنند موجی از اعتراض‌ها را به راه بیاندازند، اما شهروندان ما قبلاً تصمیم خود را گرفته‌اند و تلاش‌های آنان را کنار خواهند زد.»
درگیری میان پلیس ارمنستان با مخالفان دولت
اما ایشخان ساقاتلیان، نایب رئیس پارلمان و رهبر اپوزیسیون ارمنستان، گفت: «پاشینیان خائن است و تظاهرات خیابانی جاری که در حال افزایش است، او را مجبور به استعفا خواهد کرد.»
یکی از معترضان ارمنی به خبرگزاری فرانسه گفته است که نیکول پاشینیان «نماد شکست» این کشور در برابر آذربایجان است و «باید برود»، زیرا «آماده است تا قره‌باغ را که ما برای آن خون ریختیم، رها کند».
منطقه عمدتاً ارمنی‌نشین قره‌باغ کوهستانی طی سی سال گذشته همواره میان باکو و ایروان مورد مناقشه بوده است، اما جنگ شش هفته‌ای (دقیقاً ۴۴ روزه) پاییز سال ۲۰۲۰ در این منطقه که بیش از ۶۵۰۰ کشته برجای گذاشت و با میانجیگری روسیه به پایان رسید، مرزها را در این منطقه تغییر داد.
ارمنستان در اوایل دهه ۱۹۹۰ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، با حمایت از جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ توانسته بود بر آذربایجان پیروز شود؛ هر چند در درگیری‌های آن زمان حدود ۳۰ هزار نفر کشته شدند. همچنین جامعه بین‌المللی همواره منطقه قره‌باغ را بخشی از سرزمین آذربایجان دانسته است.
اما در جنگ اخیر، ارمنستان به‌عنوان بخشی از توافق صلح بخش‌هایی از قره‌باغ را به آذربایجان واگذار کرد و یک نیروی حافظ صلح روسیه متشکل از دو هزار سرباز در این منطقه مستقر شدند.
اظهارات جنجالی پاشینیان مقابل پارلمان
اعتراضات اخیر ضددولتی در ارمنستان از زمانی شدت گرفت که در ماه آوریل، نخست‌وزیر این کشور در برابر پارلمان اعلام کرد «جامعه بین‌المللی از ارمنستان می‌خواهد خواسته‌های خود را درباره قره‌باغ کاهش دهد».
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان
در واقع، پاشینیان به این نکته اشاره کرد که جامعه بین‌المللی قره‌باغ را بخشی از خاک آذربایجان می‌داند و ارمنستان باید در این زمینه تجدیدنظر کند. اما مخالفان پاشینیان از این اظهارات برداشت کردند که او قصد دارد همهٔ این قلمرو را به آذربایجان واگذار کند.
این در حالی است که همان مقدار واگذاری در قالب توافق صلح به آذربایجان، در ارمنستان به‌عنوان یک تحقیر ملی تلقی می‌شود و هفته‌ها اعتراضات ضددولتی را در پی داشت و باعث شد که پاشینیان مجبور شود انتخابات زودهنگام پارلمانی را در ماه سپتامبر سال گذشته برگزار کند.
مخالفان دولت، ماه گذشته، پنجم ماه آوریل، در آستانه دیدار پاشینیان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در خیابان‌های پایتخت ارمنستان تظاهرات کردند.
گغام مانوکیان، یکی از رهبران حزب فدراسیون انقلابی ارمنستان که از احزاب مخالف دولت است، به خبرگزاری فرانسه گفت: «دولت آماده است قره‌باغ را به آذربایجان بدهد. ما این‌جا هستیم تا خطوط قرمزی را مشخص کنیم که دولت ارمنستان نباید در مذاکرات با آذربایجان از آن‌ها عبور کند.»
تظاهرکنندگان، به‌گفته خودشان، نگران بودند که پاشینیان تسلیم فشارهای باکو شود و امتیازهایی را بدهد که در نهایت منجر به پایان حاکمیت ایروان بر قره‌باغ شود.
میانجیگری اتحادیه اروپا
اما یک روز بعد، رهبران آذربایجان و ارمنستان که با میانجیگری اتحادیه اروپا در بروکسل دیدار کردند، توافق کردند که گفت‌وگوهای صلح را برای کاهش تنش بر سر منطقه قره‌باغ آغاز کنند.
اتحادیه اروپا نیز به‌عنوان میزبان این مذاکرات ابراز امیدواری کرد که گفت‌وگوها میان باکو و ایروان اولین گام برای صلح پایدار در منطقه باشد. شارل میشل، رئیس کمیسیون اروپا، نیز در نشست رهبران ارمنستان و آذربایجان شرکت داشت.
تظاهرات معترضان در خیابان‌های ایروان که خواستار استعفای نیکول پاشینیان هستند، ۴ مه ۲۰۲۲
میشل پس از این نشست به خبرنگاران گفت: «من متقاعد شدم که امشب قدمی مهم در جهت درست برداشته‌ایم، هرچند این به معنای حل همه مسائل نیست.»
دیدار ماه گذشته میان پاشینیان و علی‌اف سومین دیدار میان این دو پس از درگیری‌های سال ۲۰۲۰ بود. پس از این دیدار، وزارت خارجه ارمنستان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد این دو به وزرای خارجه دو کشور دستور دادند تا مقدمات مذاکرات صلح را آماده کنند.
همچنین بر اساس این بیانیه، پاشینیان و علی‌اف برای ایجاد یک کمیسیون دوجانبه به توافق رسیدند که وظیفه آن مشخص کردن مرزهای مشترک تا پایان ماه آوریل است.
بیشتر در این باره: اختلاف بی‌پایان بر سر تقسیم قدرت در ارمنستانوزارت خارجه ارمنستان اضافه کرد که این کمیسیون اختیار رسیدگی به مسائل امنیتی و ثبات در طول مرز دو کشور را خواهد داشت. ایروان درباره این «مسائل امنیتی» توضیحات بیشتری ارائه نکرد، اما این در حالی است که در ماه مارس، ارمنستان نیروهای آذربایجان را متهم کرده بود که به غیرنظامیان در قره‌باغ شلیک کرده و سه نفر را کشته‌اند.
در مقابل، آذربایجان گفته بود که به تحرکات گروه‌های مسلح غیرقانونی واکنش نشان داده است. این تنش‌های مرگبار در قره‌باغ موجب نگرانی آمریکا و حتی روسیه شده بود.
مسکو اعلام کرده بود که ارتش آذربایجان یک منطقه را در قره‌باغ اشغال کرده و از پهپادهای تهاجمی استفاده کرده است.
همچنین ارمنستان در ماه‌های اخیر باکو را به قطع عمدی ارسال گاز به قره‌باغ متهم کرده بود که به‌گفته ایروان، برای وارد کردن فشار به ارمنی‌های این منطقه صورت گرفت. پاشینیان هشدار داده بود که این اقدام آذربایجان ممکن است منجر به «یک فاجعه انسانی» شود.
لوسین آوانسیان، سخنگوی مقامات جدایی‌طلب قره‌باغ کوهستانی، هم گفته بود که ساکنان این منطقه برای گرمایش به برق و چوب متوسل شده‌اند و مهدکودک‌ها و مدارس مجبور شده‌اند تعطیل شوند. با این اوصاف، آذربایجان اتهام قطع عمدی ارسال گاز را رد کرد.
پس از دیدار پاشینیان و علی‌اف در بروکسل، وزارت خارجه آذربایجان نیز اعلام کرد که کار برای آغاز مذاکرات صلح در حال انجام است و توافقنامه آینده بر اساس «اصول اساسی که قبلاً از سوی آذربایجان پیشنهاد شده» خواهد بود.
چند روز بعد نیز خبرگزاری اینترفکس به نقل از الهام علی‌اف نوشت که آذربایجان در مذاکرات جاری با ارمنستان مواضع مستحکمی دارد که باید توافقنامه صلح بر اساس آن باشد.
روسیه نیز مذاکرات بروکسل را «بسیار مثبت» خواند و دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، گفت: «روشن است که این روند زمان زیادی طول خواهد کشید.»
اولسیا وارتانیان، تحلیلگر گروه بین‌المللی بحران، به خبرگزاری فرانسه گفت که مذاکرات بروکسل «پیشرفت بزرگی است که دو کشور به دست آوردند». همچنین مهمان علی‌اف، یک تحلیلگر سیاسی آذربایجانی، نیز به این خبرگزاری گفت: «این یک گام ملموس به سوی توافق صلح است که برای اولین بار با میانجیگری اتحادیه اروپا به دست آمد.»
مذاکرات دشوار ارمنستان و ترکیه
بیشتر در این باره: مذاکرات ارمنستان و ترکیه؛ تلاش برای عادی‌سازی یا سازش تاریخی؟مذاکرات جنجال‌برانگیز صلح میان ایروان و باکو در حالی انجام می‌شود که هم‌زمان ارمنستان در حال مذاکره با ترکیه برای «عادی‌سازی روابط دو کشور» است. وزارت خارجه ترکیه روز سه‌شنبه اعلام کرد که سومین نشست نمایندگان ترکیه و ارمنستان در شهر وین، پایتخت اتریش، برگزار شد.
ترکیه در جریان جنگ شش‌هفته‌ای قره‌باغ آشکارا از آذربایجان حمایت کرد و اکنون، به‌عقیده برخی کارشناسان، آنکارا و ایروان با وجود برگزاری سه دور از مذاکرات، اراده سیاسی لازم را برای عادی‌سازی روابط ندارند.
ترکیه و ارمنستان هیچ‌گاه روابط دیپلماتیک رسمی نداشته‌اند و مرزهای مشترک دو کشور نیز از سال ۱۹۹۳ بسته شده است.
در حالی که مسئله نسل‌کشی ارامنه در این مذاکرات مطرح نمی‌شود، ارمنستان اعلام کرده که ترکیه حتی پیشنهاد سادهٔ باز شدن مرز دو کشور به روی افراد دارای پاسپورت دیپلماتیک را نیز رد کرده است.
اما در شرایطی که ارمنستان در دو سوی شرق و غرب خود مشغول مذاکره است، معترضان ارمنی دقیقاً خواسته‌هایشان چیست؟
به نظر می‌رسد با وجود اصرار اپوزیسیون برای استعفای پاشینیان، قرار نیست مخالفان دولت با بیانیه‌ها و توافق‌هایی که تاکنون درباره وضعیت قره‌باغ و آغاز مذاکرات با آذربایجان از سوی پاشینیان امضا شده، مخالفت کنند.
به‌گفتهٔ ایشخان ساقاتلیان، اظهارات و توافق‌های پیشین برای اپوزیسیون غیرقابل قبول است، اما «یک واقعیت» است.
این مخالف دولت پاشینیان تأکید کرد: «ما مذاکرات با ترکیه یا آذربایجان را متوقف و اعلان جنگ نخواهیم کرد، اما وارد این مذاکرات نخواهیم شد که بگوییم "به چه چیزی نیاز دارید؟"»
نگرانی‌ها از وقوع جنگی دیگر
خواسته‌های اصلی اپوزیسیون ارمنستان در شرایط کنونی، «اصلاحات، بودجه کارآمدتر و همچنین قوی‌تر کردن ارتش ارمنستان» است. مخالفان می‌گویند که پس از کناره‌گیری احتمالی پاشینیان از قدرت، همه افسرانی که پس از سال ۲۰۱۸ ارتش را ترک کرده‌اند، به ارتش بازگردانده خواهند شد.
پس از جنگ شش‌هفته‌ای قره‌باغ انتقادهای بسیاری به نخست‌وزیر ارمنستان شد مبنی بر این‌که ارتش را تضعیف کرده است. اما چه تضمینی وجود دارد که در صورت تغییر دولت در ایروان و آغاز دوباره جنگ، این بار ارمنستان پیروز شود؟
ساقاتلیان در پاسخ به این پرسش گفته است: «اگر فردا دوباره حمله شود و نیکول در قدرت باشد، چه کار خواهیم کرد؟»