ده سال پس از کشته شدن اسامه بن لادن، رهبر پیشین گروه تروریستی القاعده، مهم‌ترین پرسشِ همچنان مطرح این است که این گروه و به‌ویژه رهبری آن چه سرنوشتی پیدا کرده است؟
القاعده که سال‌ها حملاتش شرق و غرب و شمال و جنوب جهان را نگران کرده بود و مسئول خونبارترین حملات تروریستی در تاریخ معاصر جهان بوده، اکنون در چه وضعیتی است؟ در حالی که بر اساس برخی گزارش‌ها تعداد نیروهای جوان این گروه نسبت به سالی که بن لادن کشته شد بیشتر شده، آیا همچنان تهدیدی بزرگ برای جهان به شمار می‌رود؟
در این ده سال که گروه‌های جدید تروریستی ظهور کردند، از جمله مهم‌ترین آنها گروه دولت اسلامی (داعش)، القاعده چه وضعیتی در کارزار جهانی مبارزه با تروریسم دارد؟ جانشین بن لادن چگونه توانسته این گروه تروریستی را رهبری کند؟
القاعده، از رهبری فردی تا رهبری شورایی
به مناسب دهمین سال کشته شدن بن لادن در یک عملیات ضربتی آمریکا، بسیاری از رسانه‌های جهان ضمن بررسی آن‌چه اتفاق افتاد، به این موضوع مهم نیز پرداخته‌اند و با کارشناسان در این زمینه گفت‌وگو کرده‌اند.
بسیاری از ناظران بین‌المللی معتقدند که پس از کشته شدن بن لادن، ایمن الظواهری، جانشین او و رهبر کنونی القاعده، هرگز نتوانسته این سازمان تروریستی را به سطح عملیاتی گذشتهٔ آن برساند و عملیات کشتن بن لادن سنجیده و ضربه‌ای کاری به شالودهٔ این گروه بود.
کفته می‌شود این آخرین عکسی است که از بن لادن در پناهگاهش قبل از کشته شدن در هفتم می ۲۰۱۱ گرفته شده است
الظواهریِ حدوداً هفتاد ساله که یک جهادگرای مصری است و اکنون احتمالاً در حوالی مرز افغانستان و پاکستان به سر می‌برد، تئوریسین و رهبری بدون کاریزماست. او که خود یکی از طراحان اصلی حملهٔ تروریستی یازده سپتامبر – نماد همیشگی سبُعیّت القاعده – بود، هرگز آن هالهٔ مخوف بن لادن را در اطراف خود ندارد.
باراک مندلسون، استاد دانشگاه هاورفورد پنسیلوانیا، به خبرگزاری فرانسه گفته است که اکنون هستهٔ مرکزی القاعده فقط «سایه‌ای» از آن چیزی است که پیشتر بوده است و در واقع «بزرگ‌ترین دستاورد» الظواهری فقط «زنده نگاه داشتن القاعده» است.
ایمن الظواهری که از مریدان و شاگردان اسامه بن لادن بوده، می‌بایست پس از کشته شدن مرادش همهٔ نیروها و پیروان القاعده را از شمال آفریقا و سومالی گرفته تا سوریه و عراق و افغانستان حول یک محور نگاه دارد.
اما به‌عقیده باراک مندلسون، شاخه‌های مختلف القاعده در دوران رهبری ظواهری چندان به رهبری واحدِ او پایبند نبوده‌اند و رهبری القاعده را به سطح یک «مجلس شورا» کاهش داده‌اند.
همچنین بر اساس اعلام اندیشکدهٔ تخصصی «پروژهٔ مبارزه با افراط‌گرایی» در آمریکا که برای ظواهری نقش عمده‌ای در سازمان‌دهی دوبارهٔ بسیاری از گروه‌های جهادگرا قائل است، «القاعده روز به روز غیرمتمرکزتر می‌شود و اختیارات آن عمدتاً در اختیار رهبران گروه‌های تابع قرار می‌گیرد.»
اواخر سال ۲۰۲۰ شایعاتی دربارهٔ مرگ الظواهری بر اثر بیماری قلبی منتشر شد تا این‌که ویدئویی از او پخش شد که در آن وضعیت به‌وجودآمده برای اقلیت مسلمان روهینگیا در میانمار را محکوم کرد. اما ابهام نسبی سخنانش و عدم وجود تاریخ مشخص تأییدشده برای این ویدئو باعث شد این شایعات به طور کامل و قطعی رد نشود.
در واقع این ویدئوی «جدید» برش‌هایی از پیام‌های صوتی ایمن الظواهری بود که هیچ اطلاعات خاصی دربارهٔ وضعیت سلامت یا اساساً زنده بودن یا نبودن او ارائه نمی‌داد.
بیشتر در این باره: روزهای سخت سیاست خارجی در پی قتل ابومحمد المصریشایعات دربارهٔ مرگ الظواهری پس از آن منتشر شده بود که رسانه‌های آمریکایی از کشته شدن عبدالله احمد عبدالله معروف به ابومحمد المصری، نفر دوم القاعده، در تهران توسط مأموران اسرائیلی خبر دادند.
خبرگزاری آسوشیتدپرس اواسط نوامبر ۲۰۲۰ بود که ضمن تأیید گزارش روزنامهٔ نیویورک‌تایمز دربارهٔ کشتن ابومحمد المصری نوشت که آمریکا اطلاعات دربارهٔ مکان و هویت مرد شماره دو القاعده را به مأموران موساد داده بود. البته جمهوری اسلامی ایران این اطلاعات را رد کرد.
شایعات دربارهٔ مرگ الظواهری یک پیام را با قطعیت نسبی می‌رساند؛ این‌که رهبری کنونی القاعده در دستان مردی بیمار و حتی شاید در حال احتضار است.
با این حال، این ضعف نسبی جانشین بن لادن نسبت به خود بن لادن موجب نشده که آمریکا به دنبال او نباشد. واشینگتن برای هرگونه اطلاعات منجر به دستگیری ظواهری تا ۲۵ میلیون دلار جایزه تعیین کرده که یک رکورد در این زمینه به شمار می‌رود.
القاعده در دورهٔ تکثرِ گروه‌های تروریستی
کولین کلارک، مدیر اندیشکدهٔ آمریکایی «مرکز سوفان» (Soufan Center)، به خبرگزاری فرانسه گفته است: «تمایز گذاشتن میان سازمان القاعده با جنبشی که این سازمان را تأسیس کرد، اهمیت دارد.»
او تأکید می‌کند که «برای برخی، سازمانی که اسامه بن لادن آن را رهبری می‌کرد، یادگار دورانی است که عمر آن به سر آمده. اما این سازمان در گذشته مقاومت قابل توجه خود را نشان داده است.»
هرچند اکنون ابهام‌های زیادی دربارهٔ رهبری القاعده و ضعف آن وجود دارد، اما به‌عقیدهٔ این تحلیلگر سیاسی، زمان برای بستن پروندهٔ القاعده «هنوز خیلی زود» است.
یکی از دلایل ضعف رهبری کنونی القاعده پدید آمدن نسل جدیدتری از گروه‌های تروریستی به‌ویژه داعش است که به‌سرعت سرزمین‌های پیشین تحت کنترل القاعده را درنوردید و از شبکه‌های اجتماعی نیز برای تقویت ارتباطات و جذب نیروهای خود بهره برد.
القاعده و داعش اکنون در سرزمین‌های متعددی با یکدیگر درگیری ایدئولوژیک و حتی نظامی دارند. بنابراین مسئلهٔ اصلی و ابتدایی برای القاعده تداوم حیات در میان دیگر گروه‌های تروریستی است.
با این حال، القاعده توانسته در این ده سال شاخه‌های جدیدی را به‌ویژه در آفریقا و شبه‌قارهٔ هند تشکیل دهد و با جذب نیرو از میان گروه‌های شورشی موجود، شهروندان و منافع کشورهای غربی از جمله فرانسه را تهدید کند. برای نمونه، در ماه مارس ۲۰۱۸ یکی از شاخه‌های القاعده به سفارت فرانسه در بورکینافاسو حمله کرد.
همچنین در سال ۲۰۱۹ گروه موسوم به «سازمان القاعده در شبه‌جزیرهٔ عربستان» که در یمن فعال است، مسئولیت حملهٔ یک خلبان سعودی، مشغول آموزش در پایگاه نیروی دریایی آمریکا در پنساکولا، را برعهده گرفت.
سیف العدل، گزینه‌ای برای رهبری القاعده
اما اگر الظواهری بمیرد یا کشته شود، چه کسی جانشین او خواهد شد؟ یکی از کسانی که به نظر کارشناسان ممکن است رهبری القاعده را پس از ظواهری در دست بگیرد، «سیف العدل» است که او نیز تحت تعقیب آمریکاست.
عکسی که اف‌بی‌آی از سیف العدل منتشر کرده است
سیف العدل اکنون رهبر ارشد القاعده و عضو «مجلس شورا»ی این گروه است. او که سرهنگ پیشین نیروهای ویژه مصر بود، در دهه ۱۹۸۰ به گروه «جهاد اسلامی مصر» پیوست. سپس در سال ۱۹۸۷ به دلیل اقدام به ترور وزیر کشور مصر بازداشت و سپس آزاد شد. العدل به افغانستان رفت و مانند ظواهری به القاعده پیوست و از اوایل دههٔ ۱۹۹۰ در کشورهای مختلف از جمله افغانستان، پاکستان و سودان برای پیشبرد برنامه‌های تروریستی به فعالیت‌های نظامی و اطلاعاتی مشغول شد.
بر اساس اعلام برنامهٔ «پاداش برای عدالت» وزارت خارجه آمریکا، سیف العدل در نوامبر سال ۱۹۹۸ میلادی به خاطر نقش داشتن در حادثهٔ بمب‌گذاری سفارتخانه‌های آمریکا در شهرهای دارالسلام در تانزانیا و نایروبی در کنیا در دستگاه قضایی آمریکا متهم شناخته شد و تحت پیگرد قانونی قرار گرفت.
در این حمله‌ها ۲۲۴ غیرنظامی کشته و بیش از پنج هزار نفر دیگر نیز زخمی شدند.
«پروژهٔ مبارزه با افراط‌گرایی» اعلام کرده که «العدل نقشی اساسی در ایجاد توانایی‌های عملیاتی القاعده داشت و به‌سرعت در سلسله‌مراتب این گروه پیشرفت کرد.»
بر اساس برخی گزارش‌ها، پس از این بمب‌گذاری‌ها العدل به ایران نقل‌مکان کرد و تحت بازداشت خانگی قرار گرفت. گفته می‌شود که جمهوری اسلامی با بازداشت این رهبران القاعده برای معامله با این گروه استفاده کرده است.
سازمان ملل متحد در گزارشی در سال ۲۰۱۸ اعلام کرد که سیف العدل از سال‌ها پیش در ایران به سر می‌برد.
ایدئولوژی، فراتر از رهبری
باراک مندلسون دربارهٔ آیندهٔ رهبری القاعده هشدار می‌دهد که اگر نسل جدید این سازمان تروریستی پا به عرصه بگذارد، «ممکن است شگفتی‌ساز» شود، هرچند تصویر روشنی از العدل حتی برای نیروهای جوان القاعده وجود ندارد.
همچنین برخی کارشناسان بر این باورند که در القاعده و حتی دیگر گروه‌های تروریستی اسلامگرا، چه شیعه و چه سنی، در نهایت «شخصیت» رهبر نباید اهمیت بیش از اندازه داشته باشد، زیرا اساساً در این گروه‌ها هرگونه رهبری با هر اندازه از نفوذ کاریزماتیک در نهایت ممکن است در یک زمان کوتاه و به‌سرعت از بین برود.
در واقع آن‌چه در این گروه‌ها بیش از رهبر اهمیت دارد و نیرو جذب می‌کند، ایدئولوژی غالب است. به همین دلیل است که فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی بخش جدانشدنی در مبارزه با گروه‌های افراطی است.