هزاران متر از جنگل گلستان، بزرگ‌ترین پارک طبیعی ایران در آتش سوخت. هفته گذشته اعلام شد بیش از ۴۰۰ هکتار از پارک ملی گلستان، منطقهٔ حفاظت شده مشهور در شرق استان گلستان و غرب استان خراسان شمالی خاکستر شد، آتش‌سوزی‌ای که پیشتر گفته شد ۱۰ هکتار از زمین‌ها را سوزانده و کمی بعد تبدیل به ۴۰۰ هکتار شد. چرا باید مراقب جنگل‌ها باشیم؟ اهمیت درختان بزرگ در جنگل‌ها چیست؟
- آن طور که کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان می‌گوید، آب آشامیدنی شش میلیون تن از ساکنان حوضه زاینده رود، در گرو جریان آب در این رودخانه است که این روزها به شدت خشک و بی‌جان شده است. جزئیات طرح ایران و آلمان برای نجات زایندهرود چیست؟
این دو موضوعی است که در برنامه یک خانه، یک زمین شماره بیست و نهم به آنها می‌پردازیم:
چهارشنبه ۱۸ تیرماه، خبر این آتش سوزی با موضوعی دیگر گره خورد: این آتش سوزی عمدی بوده تا شکارچیان با سرگرم کردن محیط‌بانان به شکار گونههای موردنظر خودشان که شاید ممنوع هم بوده، بپردازند. خبرگزاری‌ها این موضوع را از زبان چند مسئول محیط زیست ایران مطرح کردند با تاکید بر اینکه در خانه برخی از این شکارچیان که متخلف و سابقه‌دار خوانده شده‌اند، لاشه چند حیوان ممنوع برای شکار پیدا شده است.
عمدی بودن این آتش‌سوزی، کم‌دقتی، وجود عامل انسانی و بی‌توجهی به طبیعت، کلماتی هستند که تا به حال درباره این حادثه، گفته شده اما فرقی نمی‌کند؛ مهار این آتش بزرگ و خشمگین که تنه درخت‌های عظیم گلستان را سوزاند و گونههای کمیاب گیاهی در قدیمی‌ترین پارک ملی ثبت شده در کشور را نابود کرد، چند روز طول کشید. مهار آتش در صورت وزش باد در شرایطی که جنگل‌بانان چندان مجهز نیستند، بسیار دشوار است؛ این یعنی تبدیل شدن هر چه سریع‌تر بخش‌های سبز جنگلی روی نقشه ایران به رنگ قهوه‌ای و خاکستری. یعنی از بین رفتن ریه‌های قدرتمند در یک بخش از کشور برای پاکیزگی هوا و نابودی و از بین رفتن پناهگاه بزرگ و کم‌نظیری برای حیات وحش ایران. یعنی نابودی بخش بزرگی از محیط زندگی انسانی و حیوانی که شکل‌گیری‌اش سال‌ها و گاهی قرن‌ها زمان می‌برد.
جیمز لوتز، استاد دانشگاه ایالتی یوتای آمریکا در رشته اکولوژی جنگل در گفت‌وگو با برنامه محیط زیست رادیوفردا، از جمله مواردی می‌گوید که طبیعت خودش به فضای زیست انسان و بقیه جانداران کمک می‌کند و از مهم‌ترین دلایلی است که کشورها برای نگهداری جنگل‌ها باید به آن توجه کنند:
«درختان خیلی بزرگ، یکی از اجزای مهم جنگل‌ها هستند که می‌توانند شرایط محیط زیست را کنترل کنند. درختان بزرگ اغلب مولفه‌هایی از جنگل‌ها هستند که بیشترین دانه و بذر را با درصد ثمردهی بالا تولید می‌کنند و باعث به وجود آمدن درختان سالم در جنگل می‌شوند.»
آتش‌سوزی جنگل‌ها در بسیاری از نقاط دنیا به ویژه با کاهش بارندگی و خشکی شدید به وجود می‌آید. سال گذشته در پارک ملی یوسمتی در ایالت کالیفرنیا در آمریکا آتش به همین دلایل بخشی از درختان را از بین برد. یوسمتی یک مکان ثبت شده در میراث جهانی یونسکو و منطقه پربازدید و پر رفت‌و آمد طبیعت دوستان در آمریکاست که گونه‌هایی از درختان بسیار بزرگ و جانوارن کمیاب در آن زندگی می‌کنند.
جیمز لوتز، استاد دانشگاه ایالتی یوتای آمریکا در رشته اکولوژی جنگل از کسانی است که در مورد پارک ملی یوسمتی مطالعه و پژوهش زیادی داشته است:
«زیبایی و ارزش یوسمتی مشخص است اما درختانی که در یوسمتی وجود دارند، از بزرگ‌ترین گونههای درختان محسوب می‌شوند. جنگل یوسمتی بسیار عظیم و باشکوه است. از جنگل یوسمتی، بسیار خوب حفاظت شده و نسبتا سالم است. ما متوجه شدیم در قرن بیستم، تغییرات زیادی در جنگل به وجود آمده که همه این تغییر و تحول مثبت نبوده. در دهه ۱۹۹۰ میلادی، آتش برای مدتی از این جنگل‌ها دور نگه داشته شد و این شرایط وضعیت آنها را خیلی تغییر داد.»
پارک ملی یوسمتی در کالیفرنیا یکی از نمونه‌های برجسته در دنیا برای نگهداری از درختان کهنسال است. نمونه‌ای شاید متفاوت با پارک ملی گلستان اما با روش‌هایی که برای نجات نمونه‌های گیاهی و جانوری‌اش تلاش زیادی شده.
جیمز لوتز که مدت زیادی از روزهای تحقیق‌اش را در یوسمتی گذرانده، تاکید می‌کند:
«در بعضی مواقع روش نگهداری از این پارک ملی، چندان خوب نبود، با این وجود، تعداد بسیار زیادی درخت رشد کرد، نجات یافت و جنگل‌ها انبوه‌تر شدند. همینطور آب و هوا تغییر زیادی کرد و هوا کمی گرم‌تر شد. دو موقعیت یعنی انبوه‌تر شدن جنگل‌ها و تغییرات آب و هوایی، شاید وضعیت درختان بزرگ را برای باقی ماندن، دشوارتر کرده باشد.»
بر اساس آماری که استاندار گلستان روز درختکاری در سال ۹۲ اعلام کرد: «بيشترين بهره‌برداری و تخريب جنگل‌ها در ایران مربوط به گلستان است، ميزان تخريب جنگل در اين استان ۲۷ درصد» است و اين ميزان «در استان مازندران ۲۱ درصد و در گيلان ۱۷ درصد است.»
طرح ایران و آلمان برای نجات زایندهرود: به تحقیق بیشتری نیاز داریم*
آن طور که کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان می‌گوید، آب آشامیدنی شش میلیون تن از ساکنان حوضه زاینده رود، در گرو جریان آب در این رودخانه است که این روزها به شدت خشک و بی‌جان شده است.
رشد جمعیت و افزایش مصرف آب، خشکسالی و افزایش برداشت در بالادست زاینده رود مدت‌هاست که از علت‌های بحران کمبود آب در حوضه زاینده رود ذکر می‌شود. هفته گذشته، زایندهرود و بحران آب در اصفهان از جمله مواردی بود در کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان مطرح شد.
در این نشست تاکید شد که کنترل برداشت آب از رودخانه زاینده رود و سرشاخه‌های آن از جمله اقدامات موثر در احیای این حوضه از سراب تا پایاب است.
مواردی که از نظر وزارت علوم و تحقیقات آلمان هم بسیار مهم است. یک گروه آلمانی ۲۸ اردیبهشت‌ماه به ایران رفتند و وضعیت زایندهرود را از نزدیک مشاهده کردند. همان موقع بود که مسئول توسعه پایدار، تغییر آب و هوا و انرژی وزارت علوم و تحقیقات آلمان در گفت‌وگو با رادیو فردا از کلیات طرح مطالعه و بررسی زایندهرود در آلمان گفت.
هلموت لووه، نماینده حامی مالی پروژه زایندهرود در اصفهان که در وزارت علوم و تحقیقات آلمان، مسئول پروژه‌های تحقیقاتی آب است، مدیر این هیات آلمانی بود که به ایران سفر کردند.
به گفته خودش یکی چند از پروژه مهمی که در دست دارد پروژه آی.دابلیو.ام در اصفهان است، پروژه‌ای که سه سال است شروع شده و همچنان نیاز به پژوهش بیشتری دارد:
«درباره زایندهرود در ایران، باید ببینیم، چرا تمام آب ناپدید شده است؟ چه روش‌هایی را باید در سرچشمه رودخانه به کار برد، جایی که آب به وضوح زیادتر از آنچه که باید، با آبیاری و روش‌های دیگر، مصرف می‌شود.»
او در گفت‌وگو با برنامه محیط زیست رادیوفردا از جزئیات این طرح می‌گوید و اینکه چه مواردی را برای انجام این پروژه در نظر گرفته‌اند:
«در چارچوب پروژه مدل‌هایی ساخته می‌شود که مثلاً اگر در بالای رودخانه آب کمتری برای کشاورزی برداشت شود، چه تغییری پیش می‌آید؟ آیا می‌شود در مصرف آب صرفه‌جویی کرد و چقدر آب در شهرها مصرف می‌شود؟ اینها پرسش‌هایی است که قرار است، پاسخ آنها را در این پروژه پیدا کنیم. آن وقت برای اینکه پژوهشگران فقط با همدیگر سر و کار نداشته باشند، کسانی که در طرف ایرانی ماجرا درگیر پروژه هستند، یعنی مسئولان، وزارتخانه‌ها، سازمان آب و برق نه تنها بلافاصله از نتیجه باخبر می‌شوند، بلکه می‌توانند همان موقع بگویند که مثلاً این ممکن است یا راهکار عملی نیست. این مخلوطی از دانش و عملگرایی دراین پروژه است.»
او می‌گوید که وزارتخانه‌اش در چارچوب حمایت ده ساله از پروژه‌های تحقیقاتی مدیریت آب از ۱۷ پروژه در سراسر دنیا پشتیبانی مالی کرده و مشکلات بیشتر این رودها را شبیه به هم دیده‌اند؛ یا آب زیاد مصرف می‌شود یا آلوده شدید است.
قیمت آب در ایران پایین است
هلموت لووه، با اشاره به پروژه‌هایی که در نامیبیا، آفریقای جنوبی، مغولستان و ویتنام اجرا شده، می‌گوید بررسی‌های کارشناسان، معمولاً از کشاورزی شروع می‌شود؛ بخشی که به دلیل برنامه‌ریزی اشتباه، آب زیادی مصرف می‌شود. پس از آن با صنایع گفت‌وگو می‌شود تا میزان مصرف مشخص شود و چطور می‌توان مصرف را هدفمندتر انجام داد. در نهایت روی مصرف‌کنندگان محلی، کار می‌شود. او به هزینه پایین مصرف آب اشاره می‌کند: «مثلاً در شهر بُن در آلمان، برای هر متر مکعب آب، پنج یورو پرداخته می‌شود. همین کافی‌ست که آدم را وادار به صرفه‌جویی در آب کند. اما در اغلب کشورهای سهیم در پروژه‌های ما که ایران هم جزوشان است، این را هم فهمیدم که یک متر مکعب آب ۵ تا ۱۰ سنت است. مسلماً سطح درآمد فرق می‌کند اما به طور کلی آب ارزان است، حتی گاهی مجانی است و انگیزه اقتصادی برای صرفه‌جویی وجود ندارد.»
مقایسه زایندهرود و راین
او که برای نخستین بار به ایران سفر کرده، می‌گوید رودخانه زایندهرود او را به شدت متاثر کرده است؛ تاثیری که آن را ناگوار می‌خواند: «وقتی جلوی بستر چنین رودخانه‌ای می‌بایستی که به بزرگی رود راین در آلمان است اما هیچ نمی‌بینی... دریغ از یک چاله آب... فقط شن‌های خشک می‌بینی. روی بستر رودخانه راه می‌روی و پل‌ها را می‌بینی و می‌دانی که قبلاً اینجا آب فراوانی بوده. می‌بینی که چطور این حجم زیاد آب به سادگی می‌تواند ناپدید شود. این هم مرا تحت تأثیر قرار داد و مصمم هستم کمک کنم تا اين وضع را تغيير دهيم.»
* این گزارش با کمک آتوسا عزیزی تهیه شده است.
