سال ۱۹۴۹ که نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت افتتاح شد، خوش‌بینی و امیدواری چندانی در میان دست‌اندرکاران کتاب موج نمی‌زد. همه دمغ بودند که لایپزیگ که سنتاً کانون چنین نمایشگاهی بود حالا در آن سوی مرز و در آلمان شرقی قرار گرفته و به ایجاد یک نمایشگاه جدید نیاز افتاده است. نمایشگاه لایپزیگ را البته آلمان شرقی‌ها تداوم بخشیدند، ولی دیگر هر کتابی در آن قابل عرضه نبود و از سویی هم، در گرماگرم چالش و دشمنی‌ها جنگ سرد، حوزه عمل و جذابیتش عمدتاً به همان کشورهای بلوک شرق محدود ماند.
در اولین سال نمایشگاه کتاب فرانکفورت ۲۰۵ ناشر شرکت کرده بودند و مجموعاً ۱۵ هزار نفری از آن دیدار کردند. یک سال بعد حضور ۴۵۰ ناشر ثبت شد و از آن سال این رقم به سوی صعود رفته است. حالا (نهم تا ۱۴ اکتبر ۲۰۱۸) که هفتادمین نمایشگاه در جریان است و هفتاد سال از افتتاح نمایشگاه فرانکفورت می‌گذرد، هفت هزار و ۳۰۹ ناشر از ۱۰۲ کشور در آن حی و حاضرند با ۹ هزار روزنامه‌نگار و خبرنگار و احتمالاً ۲۸۰ هزار بازدیدکننده که یک‌سوم‌شان اهل فن هستند.
ناشرانی که کم‌حضور شده‌اند، ناشرانی که ورشکست می‌شوند
با این همه، حالا هم دوباره دغدغه و نگرانی به بزرگترین نمایشگاه کتاب جهان بازگشته است. در پنج سال گذشته از شمار خریداران کتاب در آلمان شش میلیون و ۴۰۰ هزار نفر کاسته شده، یعنی حدود ۱۸ درصد خریداران. پاتوق جدید این رفتگان، اینترنت است و نت‌فلیکس و شبکه‌های اجتماعی، ضمن اینکه دغدغه‌های کار و اشتغالات خانوادگی در نظام اقتصادی و اجتماعی پراسترس و پررقابت و تلاطم کنونی و ... هم بیش از پیش وقت را به ضرر کتابخوانی گرفته‌اند.
در همین چارچوب درآمد ناشران هم کم و بیش رو به کاهش است، به خصوص کوچکترها که بعضاً در آستانه ورشکستگی‌اند. پارسال از درآمد ۹ میلیارد یورویی ناشران آلمان ۱.۷ درصد کاسته شده (صد و پنجاه میلیون یورو) و امسال هم تا حالا یک درصد (۹۰ میلیون یورو).
عنوان‌های تازه کتاب هم که برای مثال سال ۲۰۱۳ شمارشان به دو هزار و ۶۶۹ می‌رسید سال ۲۰۱۷ به یک هزار و ۷۲۳ فروافتاده است. در این سال ۳۶۷ میلیون نسخه کتاب به فروش رفته که ۳۰ میلیون کمتر از سال ۲۰۱۶ است.
و طرفه اینکه گرچه رقم ناشرانی که امسال از آ‌مریکا و آسیای جنوب شرقی و به خصوص آفریقا به نمایشگاه آمده‌اند بی‌سابقه است، ولی شمار ناشران آلمانی و قسماً اروپایی حاضر در نمایشگاه آب رفته یا حضوری کم‌رمق‌تر از گذشته دارند و از برگزاری جلسات و جشن‌هایی که کانون تجمع و گفت‌وگوی نویسندگان و اهل کتاب بوده‌اند هم، تا حدودی صرف نظر کرده‌اند.
ورشکستگی ناشر پرسابقه‌ای که قطب مهمی در میان طیف چپ و لیبرال آلمان به شمار می‌آمد و آثار کلاسیک آلمانی از هولدرلین و تراکل و کلایست و کافکا با نقد و تحشیه‌های تاریخی و ادبی را منتشر می‌کرد، هم خبر خوبی نیست. صاحبش گفته است که کتابفروشی‌های دانشگاه‌ها خرید کتاب خود را کاهش داده‌اند و کمرمان در حال خم شدن است. علت آن است که کتابخانه‌های بزرگ، از جمله کتابخانه‌های دانشگاه قسماً در یک هماهنگی نوشته یا نانوشته اغلب به دیجیتالیزه‌کردن کتاب‌ها روی آورده‌اند و امکان استفاده سایر کتابخانه‌ها از این نسخه‌ها هم به راحتی فراهم است، یعنی که خرید کتاب برای کتابخانه‌ها که از پشتوانه‌های تداوم کار ناشران بود هم کاهش گرفته است.
تمهید و تدبیرهایی که شاید جواب ندهند
اینکه شمار دانشجو و دانشگاهی در آلمان در ۱۰ سال گذشته به شدت افزایش یافته و از تعداد کارآموزان و مراجعان مدارس حرفه‌ای هم به شدت کاسته شده هم تأثیری در افزایش علاقه به کتاب نداشته است. به عبارتی، ضریب گرایش‌های آکادمیک و دانشگاهی در میان جمعیت به گونه‌ای محسوس بالا رفته. سال گذشته نزدیک به سه میلیون دانشجو در دانشگاه‌ها و مدارس عالی آلمان مشغول به تحصیل بودند. این رقم نسبت به ۱۰ سال پیش از یک افزایش ۸۰۰ هزار نفری حکایت دارد. بدون آنکه لزوماً به سود کتاب و کتابخوانی تمام شود.
تلاش و ابتکارهای نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم هنوز تأثیر چندانی بر این روند کاهنده علاقه و رجوع به کتاب نگذاشته است.
در دهه‌های پیش جنبه اقتصادی و خرید و فروش امتیاز کتاب و ترجمه و فیلمنامه و قطعات نمایشی ... در نمایشگاه فرانکفورت در میان ناشران و نویسندگان و منتقدان و فیلمسازان و ... حرف اول را می‌زد. سه روز اول نمایشگاه برای این اهل فن باز بود و تنها دو روز آخر درهای آن را به روی عموم هم باز می‌کردند و می‌کنند. به عبارتی در قیاس با نمایشگاه لایپزیگ که بعد از فروپاشی دیوار برلین دوباره حال و رمق و اعتنایی یافته و عمدتاً توجه‌اش را روی کتابخوان‌ها گذاشته است، نمایشگاه فرانکفورت جنبه اقتصادی و معاملات مربوط به امتیاز نشر کتاب و ترجمه‌اش پررنگ‌تر بود، به خصوص که اصلاً کتابی هم در این نمایشگاه به فروش نمی‌رسد.
حالا ولی نگرانی از کاهش گرایش به کتاب و افت اهمیت این پرسابقه‌ترین رسانه در میان رسانه‌های مدرن، نمایشگاه فرانکفورت را هم به جلب توجه مردم با هدف افزایش علاقه به کتابخوانی در آنها برانگیخته است. در نقاط مختلف شهر فرانکفورت، تحت عنوان «open Books» برنامه‌های کتابخوانی با حضور نویسندگان و شاعران و مترجمان ترتیب می‌یابد، و در چارچوب تشدید جلوه‌های ویژه، برای مثال امسال به مناسبت بیستمین سالگرد انتشار هری‌پاتر، قرار است هزار نفر با لباس‌های هری پاتری در نمایشگاه حضور یابند. رادیو و تلویزیون هم بر شدت و ابعاد برنامه‌های خود در مورد کتاب و کتابخوانی افزوده‌اند.
با این همه، هنوز روندهای منفی ادامه دارند و تشدید می‌شوند. اینکه بسیاری از ناشران، از آلمان و اروپا یا حضور خود را یا به لحاظ وسعت غرفه یا روزهای بودن در نمایشگاه محدود کرده‌اند، هم به صرفه‌جویی در شرایط کاهش درآمدها مربوط می‌شود و هم به کاهش اهمیت خود نمایشگاه که تابعی است از کاهش اهمیت خود کتاب در شکل متعارف آن، ولو که در این نمایشگاه بازار خرید و فروش امتیاز کتاب‌های گویا و بازی‌های الکترونیک بر مبنای آثار مکتوب و نیز کتاب‌های آموزشی الکترونیک رو به گسترش بوده است.
