روز جمعه، ۲۳ شهریورماه، وزیر خارجه ایالات متحده در یک پیام توئیتری با «ریاکار» خواندن جمهوری اسلامی، از «سکوت کامل» آیت‌الله خامنه‌ای در برابر مسائل اقلیت مسلمان اویغور در چین انتقاد کرد.
او با ذکر این‌که «چین یکی از بزرگ‌ترین مشتریان نفت ایران است»، از این‌که رهبر جمهوری اسلامی تاکنون هیچ واکنشی به بازداشت و حبس شمار بسیار زیادی از مسلمان در چین نداشته خرده گرفت.
وضعیت مسلمانان در سین‌کیانگ واکنش فزاینده کشورهای غربی از جمله ایالات متحده، کانادا، فرانسه، و آلمان را در پی داشته و در آخرین تحولات، ۱۵ سفیر خارجی در چین در اقدامی هماهنگ و بی‌سابقه با ارسال نامهای نگرانی خود را از این وضعیت ابراز کردند.
منطقه سین‌کیانگ (شین‌جیانگ) در شمال غرب چین، که پیشتر ترکستان شرقی هم نامیده می‌شد، با مرکزیت شهر اورومچی، وسعتی بیش از خاک ایران دارد. این منطقه شهرهایی باستانی مانند ختن و کاشغر را در خود جای داده که در دوران کهن زیستگاه اقوام ایرانی‌تباری مانند سکاها نیز بوده است.
امروزه حدود نیمی از ۲۲ میلیون جمعیت سین‌کیانگ با زبان ترکی اویغوری سخن می‌گویند که به خط عربی با رسم‌الخط فارسی نوشته می‌شود.
سابقه گزارش‌های مربوط به آزار و بدرفتاری دولت چین با اقلیت اویغور به یک دهه پیش بازمی‌گردد اما منابع مختلف می‌گویند این آزارها طی سال گذشته تشدید شده‌است.
وضعیت به‌گونه‌ای است که کارشناسان منطقه و رسانه‌های گوناگون، مانند روزنامه بریتانیایی گاردین، می‌نویسند که عملاً ۱۲ میلیون مسلمان در خانه و کاشانه خود توسط دولت چین به گروگان گرفته شده و در حبس به‌سر می‌برند.
بنا بر این گزارش‌ها، برگزاری مراسم ماه رمضان، نماز خواندن، روزه گرفتن، ریش گذاشتن و حجاب داشتن برای نسل جدید اویغورها ممنوع شده و استفاده از نامهای اسلامی نیز برای کودکان ممنوع است.
گلچهره خواجه، روزنامه‌نگار تبعیدی اویغور، از وضعیت سین‌کیانگ برای سی‌ان‌ان توضیحاتی داده است:
به نوشته کارشناسان، حزب کمونیست چین برنامه‌ای را به نام «سیستم اعتبار اجتماعی» مبنای کار خود قرار داده که مسلمانان سین‌کیانگ بر اساس آن و بر اساس سنجه‌هایی چون سن، درجه ایمان، رفتار دینی، ارتباطات با خارج کشور، و تجربه با دنیای خارج به سه دسته «امن، عادی، و ناامن» تقسیم شده‌اند. آنهایی که در دسته «ناامن» قرار می‌گیرند با بازداشت فوری و اعزام به اردوگاه‌ها مواجه می‌شوند.
بنا بر یکی از گزارش‌های تحلیلی دست‌کم ۴۴ اردوگاه برای نگهداری بازداشت‌شدگان در این منطقه فعالیت دارند. شمار بازداشتی‌ها بین ۸۰۰ هزار تا دو میلیون نفر تخمین زده می‌شود.
فعالان اویغور می‌گویند در این اردوگاه‌ها، افراد بازداشتی را مجبور می‌کنند از دین اسلام خارج شوند، خداناباوری را بپذیرند و به کشور و دولت چین سوگند وفاداری یاد کنند.
خبرگزاری آسوشیتدپرس پیشتر در گزارشی به نقل از بازداشتی‌های سابق اردوگاه‌های بازآموزی گفته است که در این مکان‌های بسته که تحت نظر دائم پلیس چین است از مسلمانان خواسته می‌شود به نقد خود و خانواده خود بپردازند و رسماً از حزب کمونیست چین قدردانی کنند.
مجموعه‌های مستندی که به‌طور مخفیانه توسط برخی خبرنگاران غربی از وضعیت در سین‌کیانگ تهیه شده نشان می‌دهد که خودروهایی با بلندگوهای تبلیغاتی حزب کمونیست هرروزه در خیابان‌های اصلی شهرهای این منطقه حضور دارند و متن‌های تبلیغاتی حکومتی را به‌طور پیوسته با صدایی بلند در بازار و خیابان پخش و تکرار می‌کنند.
در برخی از این مستندها حتی دیده می‌شود که بلندگوهای تبلیغاتی دولت بر سر تیرهایی در زمین‌های کشاورزی نصب شده و کشاورزان اویغور ناچارند به هنگام کار به‌طور مداوم به این تبلیغات گوش کنند.
بسیاری از افراد نیز مجبورند چندین روز در هفته بعد از کار به کلاس‌های عقیدتی حزب کمونیست رفته و تا ساعت‌های هفت و هشت شب را در این کلاس‌ها بگذرانند و از آنها در مورد محتوای این کلاس‌ها امتحان نیز گرفته می‌شود.
در پی ناآرامی‌ها و اعتراضات خیابانی اویغورها که چندی پیش رخ داد، دولت در شهرها و به‌ویژه در اورومچی، مرکز سین‌کیانگ، در هر ۲۰۰ متر یک ایستگاه پلیس ایجاد کرده و بسیاری از اویغورها ناچارند به هنگام حرکت در خیابان‌ها کارت شناسایی خود را به این ایست‌بازرسی‌ها نشان دهند.
تنها در تیرماه سال ۸۸ ناآرامی و اعتراض در استان سین‌کیانگ به مرگ نزدیک به ۲۰۰ تن از مسلمانان منطقه انجامید. در آن زمان، منوچهر متکی، وزیر خارجه وقت، تنها پس از انتقاد دو مرجع تقلید در این باره با وزارت خارجه چین تماس گرفت.
مقام‌های چینی می‌گویند که در سین‌کیانگ با نفوذ اسلام‌گرایی افراطی مواجهند اما اتهامات مربوط به بازداشت‌ها و اردوگاه‌ها را تکذیب کرده و آنها را «شایعه‌پراکنی رسانه‌ها» می‌دانند.
پس از تکذیب کامل اولیه وجود اردوگاه‌ها، مقام‌های چینی سپس گفتند که «برخی افراد گناهکار» برای «آموزش حرفه و فن» به برخی مراکز فرستاده شده‌اند تا از این راه «از افراط‌گرا شدن» آنها جلوگیری شود.
طبق قانون جدیدی که به تازگی اعلام شد دولت چین این بازداشتگاه‌ها «مراکز بازآموزی» نامیده قانونی اعلام کرد.
از سوی دیگر گزارش‌های متعددی از مهاجرت چند میلیونی چینی‌های قوم «هان»، قوم اکثریت در چین، به سین‌کیانگ منتشر شده که بسیاری از آنها پیش از آمدن به این منطقه، از سوی حزب کمونیست دوره‌های آموزشی «جاسوسی» و نظارت بر اقلیت مسلمان می‌بینند.
جنبه دیگری از «سرکوب و استحاله» مسلمانان سین‌کیانگ مسئله نابود کردن آثار کهن منطقه است که بخشی از اعتراضات مردم محل به این امر بازمی‌گردد.
بنا بر گزارش‌ها، مسئولان چینی، بخش‌های بزرگی از بافت قدیمی شهر دو هزارساله کاشغر را با بولدوزر نابود کرده‌اند. بافت قدیمی این شهر پیش از این تخریب، از بهترین نمونه‌های بازمانده از معماری اسلامی در کل آسیای میانه به‌شمار می‌آمد.
خبرگزاری چینی شینهوا می‌گوید دولت چین برای فرهنگ مذهبی سین‌کیانگ احترام قائل است:
