عملیات «چشمه صلح» ترکیه در شمال سوریه و اهداف رجب طیب اردوغان از اجرای آن، نه تنها به تنش میان کردها و اعراب سوریه خواهد افزود که بُعد تازه‌ای به جنگ و صف‌آرایی در سوریه خواهد داد که در ماه‌های گذشته از ثبات نسبی برخوردار بوده است.
محقق شدن اهداف این عملیات، با جابه‌جایی میلیون‌ها نفر از آوارگانِ عمدتاً عربِ سوری در ترکیه به منطقه کردنشین سوریه، بافت قومی را در این منطقه تغییر خواهد داد. این عملیات سطح تنش در خاورمیانه را بالا خواهد برد و پتانسیل آن را دارد که شکاف بین ترکیه با آمریکا و اتحادیه اروپا را تشدید کند.
تصمیم دولت دونالد ترامپ، با انتشار یک بیانیه غیرمترقبه در روز یکشنبه ۱۴ مهر مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از شمال سوریه، در واقع نشان دادن چراغ سبز به عملیات تهاجمی ترکیه بود. دو روز بعد، دونالد ترامپ به خاطر انتقادات شدید از تصمیم حتی از سوی جمهوریخواهان، موضع خود را تعدیل کرد و، با تعیین برخی خطوط قرمز برای ترکیه، از آنکارا خواست از زیاده‌روی در این عملیات پرهیز کند؛ ضمن این‌که اعلام کرد تحریم‌هایی را در مورد ترکیه اعمال خواهد کرد.
روسیه هم، به‌رغم یادآوری به آنکارا برای پیروی از «تفاهم‌نامه آدانا» که در ژوئیه ۱۹۹۸ بین دو دولت سوریه و ترکیه برای مبارزه با تروریسم امضا شد، در مجموع موضعی مشابه آمریکا دارد و همسو با این کشور، در جلسه غیرعلنی اخیر شورای امنیت برای بررسی تحولات شمال شرق سوریه و عملیات ترکیه، با استفاده از حق وتوی خود و در تعارض با نظر کشورهای اروپایی، رأی به محکومیت ترکیه نداد.
به‌رغم این، ابعاد و نحوه اجرای عملیات چشمه صلح و رفتار یگان‌های ترکیه و «ارتش آزاد سوریه» در میدان نبرد و نوع اهداف موردنظر می‌تواند مواضع آمریکا و دیگر کشورها را دگرگون کند. حمله به اهداف غیرنظامی و ضدارزشی و بالا رفتن شمار کشتگان غیرنظامی می‌تواند فشارهای بین‌المللی را بر ترکیه افزایش دهد و ورق را برگرداند.
ابعاد و اهداف عملیات
عملیات «چشمه صلح» چهارشنبه ۱۷ مهر آغاز شد. از دیدگاه نظامی، ترکیه تقریباً همه مزیّت‌ها را در این جنگ دارد، ولی با توجه به تجارب به‌دست‌آمده در دیگر عملیات‌ها در سوریه، به‌ویژه در مورد عفرین، می‌داند که هر نوع درجا زدن در روزهای اول عملیات به‌صلاحش نیست و از این رو تلاش دارد که در اسرع وقت به هدف‌های تعیین‌شده‌اش دست یابد.
از این رو، ترکیه در گام اول عملیات، محور حمله‌هایش را متوجه شهرهای مرزی تل ابیض و رأس‌العین کرد که در فاصله ۱۱۸کیلومتری یکدیگر قرار دارند و به احتمال قوی محور بعدی حمله به سوی شهر قامشلی در ۱۱۴ کیلومتری شرق رأس‌العین خواهد بود. دو شهر تل ابیض و رأس‌العین نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد و شمار ساکنان قامشلی هم حدود ۱۸۰ هزار نفر است.
هدف از این محورهای حمله شمال – جنوب، جدا از تصرف شهرهای یادشده، ایجاد شکاف در اراضی تحت کنترل «نیرو های دمکراتیک سوریه» (با اکثریت کردها در قالب یگان‌های مدافع خلق یا ی پ گ) و به دست گرفتن کنترل جاده ۷۱۲ است که در امتداد مرز دو کشور قرار دارد.
در گام دوم، ارتش ترکیه با پیشروی بیشتر به طرف جنوب و کنترل بزرگراه تقریباً موازی جاده ۷۱۲، یعنی «ام ۴»، نواری به عرض تقریبی ۳۰ کیلومتر در کردستان سوریه در امتداد مرز خود تشکیل خواهد داد. طول این نوار حایل، که ترکیه قصد تشکیل آن را در ابتدای عملیات اعلام کرد، حول و حوش ۵۰۰ کیلومتر خواهد بود. ترکیه بر آن است تا دو میلیون از سه و نیم میلیون آواره سوری را در این نوار اسکان دهد.
منطقه شمال شرق سوریه در مقایسه با غرب این کشور سکنه چندانی ندارد و زمین برای عملیات چشمه صلح، برخلاف عملیات ترکیه در عفرین و شمال حلب، تقریباً مسطح است و همه این عوامل پیشروی یگان‌های ترکیه را تسهیل خواهد کرد.
استعداد و ترکیب نیروها
در این عملیات تهاجمی، ترکیه از جهات زیادی روی یگان‌های ارتش آزاد سوریه حساب می‌کند؛ یعنی ارتش متشکل از افسران و سربازان اکثراً عرب سنیِ جداشده از ارتش سوریه. گو این‌که اقلیتی از علویان، دروزی‌ها و کردها نیز در صفوف آن قرار دارند. یگان‌های این ارتش که در واقع نیروی نیابتی ترکیه است، انضباط و کارایی یکسانی ندارند و کلِ استعداد این ارتش نزدیک به ۳۵ هزار نفر است. در ضمن، یگان‌های قابل‌ملاحظه‌ای از نیروی زمینی ارتش ترکیه، ازجمله پیاده‌نظام مکانیزه، زرهی، مهندسی رزمی به همراه یگان‌های عملیات ویژه و همچنین شماری بمب‌افکن و هلی‌کوپتر تهاجمی، این ارتش را یاری می‌دهند.
در مقابلِ این نیروی تهاجمی، نیروهای دمکراتیک سوریه با استعداد تقریباً ۴۰ هزار نفر (به‌گفته ژنرال مظلوم عبدی، فرمانده کرد این نیروها، ۷۰ هزار نفر) قرار دارند که عموماً پیاده‌نظام سبک‌اند و واحدهای زرهی و توپخانه آن‌ها اندک است. از این رو، یگان‌های کرد به خاطر کمبود سلاح‌های سنگین در مقابل عملیات تهاجمی یگان‌های مجهز به این‌گونه جنگ‌افزارها، آن‌هم در زمین مسطح، به‌شدت آسیب‌پذیرند و لذا مجبور خواهند بود که در دهکده‌ها و شهرهای مرزی وضعیت دفاعی بگیرند. این کار، ضمن این‌که توان تحرک یگان‌های کرد را کاهش می‌دهد و حوزه عمل آن‌ها را محدود می‌کند، می‌تواند به محاصره آن‌ها توسط یگان‌های ترکیه و ارتش آزاد سوریه بینجامد – کاری که قبل از سقوط تل ابیض و رأس‌العین به دست یگان‌های ارتش آزاد سوریه و ترکیه آشکار شد.
توافق با اسد و درخواست کمک از روسیه
زمین نامطلوب برای عملیات، نداشتن سلاح‌های سنگین و از دست دادن حمایت‌های نظامی آمریکا آسیب‌پذیری نیروهای دمکراتیک سوریه را به‌شدت بالا برده و امکان مقاومت طولانی این نیروها در مقابل عملیات تهاجمی ترکیه ناچیز است. به همین جهت، ژنرال مظلوم عبدی در ساعات اولیه حمله ترکیه از درخواست کمک از روسیه سخن به میان آورد، با این انتظار که روسیه، با بهره‌گیری از کانال‌های دیپلماتیک خود در منطقه و اروپا، ترکیه را از ادامه عملیات باز دارد و راه مسالمت‌آمیزی را برای خواسته‌ها و مشکلات طرفین پیدا کند و در واقع به میانجیگری برخیزد.
نشانه‌ای از این میانجیگری از سوی روسیه مشاهده نشده است، ولی ارتش دمکراتیک سوریه و دولت اسد با وساطت روسیه، روز ۱۳ مهر در قامشلی، به توافقی بر سر«دفاع مشترک در مقابل ترکیه» دست یافتند. از چندوچون این توافق و قول‌ها و خواسته‌های دولت اسد و یا روسیه اطلاعی در دست نیست. شاید یکی از خواسته‌ها تحویل دادن میدان‌های نفتی در استان دیرالزور به دمشق باشد. با این‌همه، اظهارات اخیر ژنرال مظلوم عبدی عمق ناچاری و تنهایی کردها را آشکار می‌کند. او گفت: «سازش با دولت اسد و متحد آن، روسیه، دردناک است... ولی اگر قرار باشد بین سازش و نسل‌کشی مردم ما یکی را انتخاب کنیم، قطعاً ما بقای مردم خود را ترجیح می‌دهیم.»
به‌رغم توافق یادشده، انتظار نمی‌رود که یگان‌های ارتش اسد به همراهی کردها با یگان‌های ارتش ترکیه مقابله کنند و بر پایه برخی گزارش‌ها قرار است اسد یگان‌هایی را به منبج و کوبانی (رأس‌العرب) اعزام کند. ارتش اسد که بر اثر جنگ داخلی به‌شدت ضعیف شده، در کارزار پیچیده و طولانی مناطق شمال غرب سوریه به‌ویژه در استان ادلب، یعنی واپسین مناطق تحت کنترل شورشیان و شبه‌نظامیان عرب، راه به جایی نبرده است. از این رو، اقدامات ارتش سوریه در راستای این توافق نمادین خواهد بود.
تمامیت ارضی سوریه، حاکمیت دمشق
واقعیت این است که دولت اسد، به‌رغم محکوم کردن ترکیه به خاطر زیر پا گذاشتن حاکمیت سوریه با عملیات نظامی‌اش، نیروهای دمکراتیک سوریه و حزب اتحاد دمکراتیک کردهای سوریه (پ ی د) و شاخه نظامی‌اش «ی پ گ»" را مسبب این کار می‌داند و خواهان محو نیروهای کرد در عرصه‌های نظامی و سیاسی سوریه است و از عملیات ترکیه باید خرسند باشد که خواسته دمشق را هم برآورده می‌کند و راه را برای حاکمیتش به بخش کردنشین کشور هموار می‌نماید.
اتحادیه عرب هم عملیات نظامی ترکیه را تجاوز علیه حاکمیت یک کشور عربی با هدف جدا کردن بخشی از اراضی سوریه قلمداد کرده است.
در این راستا، اردوغان و دیگر مقام‌های ترکیه تأکید کرده‌اند که عملیات نظامی ترکیه برای «پاکسازی تروریست‌ها» صورت گرفته است و خطری برای تمامیت ارضی سوریه نیست و این‌که، در پایان کار، منطقه عملیات را به دمشق باز خواهد گرداند.
این‌که اردوغان به این وعده خود عمل کند، معلوم نیست. در عین حال معلوم نیست که او تا چه حد در اسکان آوارگان سوری اکثراً عرب در منطقه حایل موفق شود و بتواند بافت کردها را در این بخش سوریه پراکنده کند. اما آن‌چه قطعی می‌نماید، مخالفت شدید ترکیه با ایجاد یک منطقه خودگردان، مشابه دولت اقلیم کردستان عراق، در شمال سوریه است. از این رو، تأکید اردوغان بر تمامیت ارضی و حاکمیت دولت مرکزی سوریه را نمی‌توان نادیده گرفت.
تنهایی کردها، واکنش‌های نیم‌بند بین‌المللی
کردهای سوریه تنها مانده‌اند و تاریخ مصرف نیروهای دمکراتیک سوریه برای آمریکا به پایان رسیده است. موازنه نظامی به ضرر کردهاست و مقاومت این نیرو در مقابل عملیات تهاجمی ترکیه آنان را فرسوده خواهد کرد. نیروهای آمریکایی به طور کامل از شمال سوریه خارج خواهند شد و تنها در پایگاه مرزی التنف، در جنوب شرقی سوریه در نزدیکی محل تقاطع مرزهای سوریه و اردن و عراق، حضور خواهند داشت.
ترامپ مشارکت نکردن با کردها در جنگ علیه ترکیه را «هوشمندانه» خواند و با توجه به انتقادهای تند کنگره آمریکا از سیاست کاخ سفید در قبال کردهای سوریه، به دنبال هشدارهای پیشین خود به ترکیه، دو وزارتخانه و سه وزیر این کشور را تحریم کرده است.
در مجموع اردوغان که با فشارهای سبک و کمرنگ بین‌المللی روبه‌روست، به عملیات تهاجمی خود ادامه می‌دهد و به دستیابی اهداف خود اصرار می‌ورزد.
برخی از کشورهای اتحادیه اروپا، ازجمله آلمان و فرانسه، مجوز جدید برای فروش سلاح به ترکیه را ممنوع کرده‌اند، ولی ترکیه کماکان عضو ناتو است و همان‌گونه که فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، گفته است، تحریم تسلیحاتی بیش از حد یک عضو ناتو مشکلات قانونی دارد و این‌که این موضوع در ممنوعیت جدید لحاظ شده است.
دبیرکل ناتو ترکیه را به «خویشتنداری» فراخواند و دبیرکل سازمان ملل هم با ابراز نگرانی شدید از تحولات نظامی در شمال سوریه، از همه طرف‌ها خواسته است مطالبات‌شان را از راه‌های مسالمت‌آمیز پی بگیرند.
حسن روحانی هم، ضمن یادآوری به ترکیه برای رعایت توافقنامه آدانا، با انتقادی ملایم از عملیات تهاجمی ارتش این کشور گفته است که جمهوری اسلامی «شیوه ترکیه را نمی‌پذیرد... و راه‌حل رفع نگرانی‌های ترکیه در شمال سوریه، حضور ارتش سوریه در این منطقه است»؛ حضوری که از هر زوایه به آن نگاه شود، در حال حاضر عملی نیست.
