گزارش کانادا در مورد سرنگونی هواپیمای اوکراینی با موشک‌های سپاه که پس از هشت ماه تحقیق هفتهٔ گذشته منتشر شد، واکنش‌هایی گسترده و گاه متضاد در پی داشته است.
انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز ۷۵۲ اعلام کرد این گزارش قدمی مهم اما ناکافی است، اوکراین از آن استقبال کرد و ایران آن را غیرقابل‌قبول و فاقد ارزش حقوقی خواند.
یوگنی ینین (Yevhen Yenin)، معاون وزیر خارجهٔ اوکراین و مسئول مذاکره با ایران در موضوع سرنگونی پرواز ۷۵۲، در نخستین مصاحبه با رادیو فردا پس از دور سوم این مذاکرات که حدود یک ماه پیش در کی‌یف برگزار شد، می‌گوید که به‌رغم سنگ‌اندازی‌های مستمر ایران و تلاشش برای پیشبرد روایتی که مطابق گزارش کانادا «گمراه‌کننده است و عمداً عوامل اصلی را نادیده می‌گیرد»، عزم کشورهای متأثر برای پاسخگو کردن جمهوری اسلامی بسیار جدی است و گزارش اخیر کانادا هم عاملی مهم در ادامهٔ روند دادخواهی است.
یوگنی ینین: این گزارش شامل ۹۸ صفحه ارزیابی جامع از تمام ابعاد روند حقوقی و دارای استدلال‌هایی است که موضع‌مان طی مذاکرات با ایران را تقویت می‌کند. این گزارش نواقص و کوتاهی‌های ایران را در ارزیابی تهدیدهایی که منجر به سرنگونی هواپیمای اوکراینی شد، بررسی کرده و به این نتیجه می‌رسد که تحلیل و توصیه‌های ایران برای رفع این تهدیدها قابل‌استناد نیست و مغایر با معیارهای کنوانسیون شیکاگو است. از این رو برای هیچ هواپیمایی که وارد حریم هوایی ایران می‌شود، ایمنی پرواز تضمین نشده است.
گزارش کانادا بدون هر‌گونه جهت‌گیری، نظری را تأیید و تأکید می‌کند که اوکراین از ابتدا دربارهٔ مسائل و ایرادها در سیستم تأمین ایمنی پروازهای غیرنظامی در ایران داشته است. محدود کردن دلایل سرنگونی هواپیمای اوکراینی صرفاً به خطای اپراتور سامانهٔ موشکی قابل‌پذیرش نیست و از ایران می‌خواهیم دربارهٔ تمام جزئیات و عواملی توضیح قانع‌کننده بدهد که دربردارندهٔ نه‌تنها جنایت عامدانهٔ اپراتور بلکه مسئولیت فرماندهانش تا بالاترین سطح و همچنین اقدامات و یا سهل‌انگاری افراد و نهادهایی باشد که در شرایط پرتنش، آسمان ایران را نبستند و حتی به خلبان‌ها هشدار نداده بودند.
معتقدیم گزارش کانادا گامی مهم در مسیر اجرای عدالت است و از همتایان‌مان به‌خاطر تهیهٔ آن قدردانی می‌کنیم.
- اما تعداد پرسش‌ها در این گزارش باز هم بیشتر از پاسخ‌هاست. انتقادهای فراوانی نیز مطرح شده. برخی متعجب و عصبانی هستند از این‌که پس از حکم دادگاه انتاریو که سرنگونی هواپیمای اوکراینی را اقدامی تروریستی اعلام کرده بود، این گزارش عمدی بودن این اقدام را تأیید نمی‌کند.
این گزارش بر شواهدی استوار است که همتایان کانادایی‌مان از راه‌های گوناگون به دست آورده‌اند، اما اطلاعات کامل دربارهٔ این فاجعه در دست طرف ایرانی است و ما انتظار داریم ایران این اطلاعات را در اختیار ما بگذارد – از جمله از طریق شواهد جمع‌آوری‌شده در پروندهٔ جنایی‌‌ای که تشکیل داده‌اند.
البته ایران به‌جای این‌که همکاری کند، به هر بهانه و ترفندی متوسل می‌شود تا از ارائهٔ پاسخهای قانع‌کننده طفره برود. دلیلش هم مشخص است: اگر ایران مطالبات ما را بپذیرد، ناچار خواهد بود کل سیستم هوانوردی در این کشور را اصلاح کند و این بسیار گران است و مبلغ غرامت نیز بسیار بیشتر خواهد بود.
با این حال موضع ما تغییر نخواهد کرد. درخواست ما این است که ایران با شواهد توضیح دهد در چه شرایطی هواپیمای اوکراینی سرنگون شد. در آخرین دور مذاکرات به ایران پیشنهاد دادیم به پرسش‌های سه کارگروه اوکراینی پاسخ کتبی بدهد. از روی ارائه یا عدم‌ارائهٔ پاسخهای قانع‌کننده خواهیم فهمید که ابراز تمایل ایران به همکاری سازنده واقعی است یا نه. به‌دنبال سیاسی کردن این پرونده نیستیم و صرفاً می‌خواهیم جزئیات این فاجعه را بدانیم.
خاطرنشان می‌کنم که افشای حقیقت وظیفهٔ ایران است، هم برای گرامی‌داشت قربانیان و هم برای جلوگیری از تکرار سوانح مشابه، زیرا نگرانی ما این است که ضعف‌های سیستم ایمنی پرواز که منجر به سرنگونی هواپیمای اوکراینی شد ممکن است نه تنها بر فراز ایران بلکه در کشورهای دیگر نیز اتفاق بیفتد؛ یعنی این موضوع با ارتقای ایمنی پروازهای بین‌المللی ارتباط دارد.
- ایران هیجده ماه از ارائهٔ پاسخ به پرسش‌های شما سر باز زده و گزارش اخیر کانادا را هم رد کرده. گام‌های بعدی اوکراین و سایر کشورهای متأثر چیست؟ در پیش‌درآمد گزارش اخیر کانادا، نخست‌وزیر این کشور تأکید کرد که اگر مذاکرات با ایران به نتایج رضایت‌بخش نرسد، از گزینه‌های دیگر از جمله مراجعه به دادگاه بین‌المللی استفاده خواهد شد.
پس از وقوع این فاجعه، اوکراین فوراً به ایران اطلاع داد که خواستار دادخواهی است و به‌موازات سایر کشورهای متأثر، گروهی تشکیل شد که اوکراین سخنگوی آن در مذاکرات با ایران منصوب شد. اما برای این‌که کنوانسیون‌های بین‌المللی را مو‌به‌مو اجرا کنیم، هریک از کشورهای متأثر نامه‌ای جداگانه را نیز امضا کردیم و طی آخرین دور مذاکرات، مطالبات دسته‌جمعی‌مان را در اختیار طرف ایرانی قرار دادیم که در آن تمام موارد نقض کنوانسیون‌های بین‌المللی که از دید ما ایران مرتکب آن شد، مشخص شده است.
به عبارت دیگر، ایران چهار نامهٔ یکسان دریافت کرده و برای حل اختلافات موظف است از ما برای مذاکره دعوت کند. از دید ما، در این مقطع مذاکره یگانه ابزار موجودِ رسیدگی به این مسئله است. توپ در زمین ایران است. پس از انتخابات ریاست‌جمهوری در این کشور و تشکیل دولت جدید انتظار داریم از نیمهٔ دوم سپتامبر (اوایل مهر‌ماه) از ما برای دور بعدی مذاکرات به تهران دعوت شود.
- هیئت مذاکره‌کنندگان شامل نمایندگان کشورهای دیگر نیز خواهد بود؟
خیر. اوکراین نمایندهٔ همهٔ کشورهای متأثر خواهد بود و به‌شکل و شیوه‌ای هماهنگ‌شده به مذاکره با ایران ادامه خواهد داد. اما نمایندگان این کشورها نیز می‌توانند به مذاکرات‌مان بپیوندند. طی دور اول که تابستان گذشته در کی‌یف برگزار شد، ویدئوکنفرانسی ترتیب دادیم که از طریق آن نمایندگان سایر کشورها به مذاکرات‌مان با ایران پیوستند.
می‌خواهیم موضع‌مان را تقویت کنیم و به ایران نشان دهیم که در جبههٔ متحدی هستیم و تلاش‌هایشان برای تفرقه‌افکنی به نتیجه نخواهد رسید.
- ایران می‌گوید هیچ گروهی را به‌رسمیت نمی‌شناسد و به سؤالات تکراری پاسخ نخواهد داد. در این شرایط چگونه می‌خواهید به مذاکره ادامه دهید؟
برای اظهارات نمایندگان رسمی ایران احترام قائلیم، اما معتقدیم ایران همچون سایر کشورهای متأثر متعهد به اجرای کنوانسیون‌های بین‌المللی است و در کنار بهره‌مندی از حقوق، موظف به اجرای وظایفش است.
این کنوانسیون‌ها مکانیزم روشنی برای رفع اختلاف تعریف کرده که مرحلهٔ اولِ آن مذاکره است. اگر به‌دلایلی این مذاکره امکان‌پذیر نباشد یا به بن‌بست بخورد، می‌توانیم به شورای حکام ایکائو مراجعه کنیم و با بررسی این مسئله در این نهاد راه مراجعه به دادگاه بین‌المللی باز می‌شود.
ما خواستار مذاکرات صادقانه هستیم و امیدواریم ایران این را درک کند. ایران حق ندارد از برخی مفاد کنوانسیون پیروی کند و از برخی دیگر نه.
طی دور بعدی مذاکرات قالب آن تغییر نمی‌کند و ایران به مذاکره با اوکراین ادامه می‌دهد اما در حضور سایر کشورها. معتقدیم که صرفاً با تلاش‌های مشترک می‌توانیم در این روند دشوار به نتیجهٔ رضایت‌بخش برسیم؛ روندی که تسریع آن صرفاً به شرطی امکان‌پذیر است که ایران قبول کند پاسخهای واضح به سؤالات‌مان بدهد. هرچه سریع‌تر این پاسخ‌ها را دریافت کنیم، می‌توانیم سریع‌تر به بررسی مسئله‌ای بپردازیم که طرف ایرانی بر آن اصرار دارد، یعنی پرداخت غرامت.
- نمایندگان دولت ایران از راه‌های رسمی و غیررسمی بستگان قربانیان را ترغیب می‌کنند ۱۵۰ هزار دلار در ازای انصراف از پیگیری حقوقی دریافت کنند. بیشتر خانواده‌ها این پیشنهاد را قاطعانه رد کرده‌اند، اما برخی به این فکر افتاده‌اند که ممکن است این بهترین گزینه برای پایان دادن به این روند طاقت‌فرسا باشد. آیا ممکن است که با رد پیشنهاد کنونی، این خانواده‌ها به‌کلی فرصت دریافت غرامت از ایران را از دست بدهند؟
بی‌تردید این حق هر خانواده است که در این باره تصمیم بگیرد. دولت اوکراین معتقد است مبلغ غرامتی که طی مذاکرات میان‌دولتی هماهنگ خواهد شد، بیشتر از مبلغی خواهد بود که طرف ایرانی به صورت یکجانبه و یا به‌عنوان مبلغ پیشنهادی خود قبل از مذاکره تعیین کرده است.
خطاب به ایران می‌خواهم بگویم که طبق قوانین بین‌الملل پرداخت غرامت به برخی خانواده‌ها ایران را از پذیرش مسئولیت حقوقی معاف نمی‌کند. ایران نمی‌تواند از پرداخت غرامت انصراف بدهد. در حقوق بین‌الملل هیچ موردی وجود ندارد که افراد متاثر از سانحهٔ هوایی غرامت دریافت نکنند.
متأسفانه نمی‌توانم بگویم بررسی پروندهٔ سرنگونی هواپیمایی اوکراینی چقدر زمان می‌برد، اما می‌توانم اطمینان بدهم که هیچ‌کس بدون غرامت نمی‌ماند. تمام توانایی خود و توانایی همتایان‌مان را به کار می‌گیریم که از منافع کسانی‌که از این فاجعه متأثر شده‌اند، دفاع کنیم.
