سفر ابراهیم رئیسی به سریلانکا در حالی انجام شده که موضوع پرداخت ۲۵۱ میلیون دلار بدهی نفتی این کشور از طریق صادرات چای سریلانکا به ایران همچنان یکی از موضوعات مورد بحث میان مقامات دو کشور است.
دولت رئیسی در حالی بر چنین اقدامی تأکید دارد که تولیدکنندگان چای در ایران می‌گویند واردات گستردهٔ چای موجب آسیب به تولید داخلی چای شده است.
در این مطلب چند نکته مربوط به صادرات چای سریلانکا به ایران را مرور می‌کنیم:
چای سریلانکا چه جایگاهی در خود این کشور دارد؟
تولید چای در سریلانکا توسط بریتانیایی‌ها که این جزیره را مستعمرهٔ خود کرده بودند، در سال ۱۸۵۷ آغاز شد.
کشور سریلانکا تا سال ۱۹۷۲ سیلان نامیده می‌شد و تولید چای در این کشور طی قرن بیستم توسعه یافت. این کالا در سریلانکا به قدری اهمیت دارد که به این کشور لقب «جزیره چای» داده‌اند.
در ابتدای قرن بیست‌ویکم، تولید چای در سریلانکا از سالانه ۳۰۰ هزار تن فراتر رفت، موزه و انجمنی برای چای در این کشور راه‌اندازی شد و دولت خصوصی‌سازی تولید چای در کشور را تقویت کرد.
سریلانکا عمدتاً چای سیاه را صادر می‌کند که اغلب تحت‌تأثیر نام قدیمی این کشور به اسم چای سیلان شناخته می‌شود. صادرات چای سیلان حدود دو درصد تولید ناخالص ملی این کشور و ارزش آن معادل سالانه تقریباً ۱.۵ میلیارد دلار است.
ایران چرا چای وارد می‌کند؟
ایران با وجود کشت چای به‌ویژه در شمال کشور به‌شدت به واردات چای وابسته است.
بر اساس آمارهای بین‌المللی، تقاضای چای در بازار ایران سالانه حدود ۱۰۰ هزار تن است، ولی تولیدکنندگان چای ایرانی تقریباً سالانه ۲۵ هزار تا ۳۰ هزار تن یعنی دست‌کم یک چهارم تقاضا در بازار را می‌توانند تولید می‌کنند.
اما آمارهای خود دولت ایران نشان می‌دهد که دولت ابراهیم رئیسی ایران را در این زمینه وابسته‌تر کرده است. خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی در مرداد سال گذشته گزارش داد که میزان واردات چای به ایران به ۸۰ درصد بازار مصرف رسیده است.
همچنین فروردین پارسال، مدیر اجرایی سندیکای کارخانه‌های چای شمال اعلام کرد که واردات بی‌رویه به ضرردهی کارخانه‌داران انجامیده و آن‌ها توان پرداخت بهای برگ سبز چای را به سازمان چای ندارند.
محمدصادق حسنی گفت این امر سبب شده در اتفاقی بی‌سابقه ۱۰۵ میلیارد تومان از مطالبات چایکاران از سازمان چای در سال ۱۴۰۲ به سال ۱۴۰۳ منتقل شود.
او با اشاره به فساد شرکت چای دبش گفت: «در نتیجه تخلفاتی که از سوی شرکت چای دبش سر زد، واردات چای از میانگین هر ساله به میزان قابل‌توجهی تجاوز کرد.»
ایران چه جایگاهی در میان خریداران چای سیریلانکا دارد؟
چای سیلان عمده‌ترین نوع چای وارداتی به ایران است و بر اساس منابع سریلانکایی، ایران در چند دهه گذشته جزو ۱۰ کشور اصلی واردکنندهٔ چای سیلان بوده است.
چای سیلان در سال ۲۰۱۶ حدود ۴۷ درصد سهم بازار چای ایران را در دست داشت، اما به دلیل تحریم های اقتصادی که منجر به محدودیت های بانکی، مشکلات پرداخت و کاهش ارزش ریال ایران شد. این سهم در سال ۲۰۲۰ به حدود ۲۵ درصد کاهش یافت.
اوج سهم چای سیلان در بازار چای ایران مربوط به سال ۲۰۱۳ است که به نزدیک ۴۰ هزار تن چای رسید.
ولی این میزان در سال ۲۰۲۰ شدیدا کاهش یافت و به حدود ۱۵ هزار تن افت کرد.
در دی ۱۴۰۰، مسعود دانشمند عضو اتاق بازرگانی ایران از چگونگی خرید چای سریلانکا از سوی مقامات جمهوری اسلامی انتقاد کرد و گفت: «سریلانکا به جای بدهی نفتی خود به ایران چای درجه ۲ و ۳ و نامرغوب که بازار جهانی آن را نمی‌خرد، به اسم چای درجه یک به ایران می‌دهد و ما هم ناچار هستیم که از آن‌ها بگیریم».
چرا رئیسی به دنبال مبادلهٔ نفت در برابر چای است؟
دولت ابراهیم رئیسی در سال‌های اخیر در تلاش بوده برای دور زدن تحریم‌های اقتصادی علیه تهران، معاملات تهاتری یا همان مبادلهٔ کالا در برابر کالا را با کشورهایی که به‌ویژه خریدار نفت و انرژی ایران هستند، افزایش دهد. یکی از این کشورها سریلانکا است با مجموع ۲۵۱ میلیون دلار بدهی نفتی به ایران.
از آن‌جا که این کشور به دلیل تحریم‌های مالی علیه جمهوری اسلامی و همچنین کمبود شدید ارز در سریلانکا نمی‌تواند این مبلغ را به ایران پرداخت کند، از صادرات چای به ایران در ازای این بدهی‌اش استقبال کرده است.
محمد هاشم اشجع‌زاده، سفیر جمهوری اسلامی در سریلانکا، در دفاع از دولت در برابر انتقادها به سیاست تهاتر نفت در برابر چای گفته است: «اگر ما این کار را نمی‌کردیم، یقین بدانید سریلانکا تا مدت‌ها تلاشی برای پرداخت این بدهی ۲۵۱ میلیون دلاری به ایران نداشت.»
به‌گفتهٔ او، جمهوری اسلامی دو محمولهٔ نفتی را سال‌ها پیش به سریلانکا ارسال کرد اما این کشور پول این دو محموله را حدود یک دهه پرداخت نکرد.
قرارداد مبادلهٔ چای در برابر بدهی نفتی چیست؟
قرارداد مبادلهٔ چای در برابر نفت میان ایران و سریلانکا در دسامبر ۲۰۲۱ منعقد شد، اما انتقال چای به ایران به دلیل بحران اقتصادی سریلانکا به تعویق افتاد. این بحران اقتصادی موجب شد که در ژوئیه ۲۰۲۲ گوتابایا راجاپاکسا، رئیس‌جمهور وقت سریلانکا، از مقام خود کناره‌گیری کند.
سریلانکا در آوریل ۲۰۲۲ بدهی خارجی ۴۶ میلیارد دلاری خود را نپرداخت و سال گذشته ۲.۹ میلیارد دلار کمک مالی از صندوق بین‌المللی پول دریافت کرد. با اجرای این توافق، بار دیگر سهم چای سیلان در بازار ایران افزایش یافت و موجب خرسندی تولیدکنندگان سریلانکایی شد.
تا این‌که دفتر نخست‌وزیر سریلانکا اوایل اسفند گذشته پس از گفت‌وگو با حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، در پایتخت سریلانکا اعلام کرد که تاکنون ۲۰ میلیون دلار چای بر اساس قرارداد پایاپای به ایران صادر شده است.
قرار بود بر اساس این توافق، ماهانه پنج میلیون دلار چای سیلان به ایران صادر شود، اما به‌نوشتهٔ رسانه‌های سریلانکایی، عجلهٔ دولت ابراهیم رئیسی برای تسویهٔ بدهی نفتی موجب شده که این میزان به ماهانه ده میلیون دلار افزایش یابد.
مدیر اجرایی سندیکای کارخانه‌های چای شمال ایران آذرماه گذشته به خبرگزاری ایلنا گفت که در عرض چند ماه هزاران تن چای سیلان وارد ایران شد. او بار دیگر هشدار داد که واردات چای به جای بدهی نفتی به متضرر شدن تولیدکنندگان داخلی چای انجامیده است.
