با گسترش دسترسی ایرانیان به شبکۀ جهانی اینترنت و رواج یافتن شبکه‌های اجتماعی گوناگون مانند فیس‌بوک و ایکس (توئیتر سابق)، حکومت ایران در این سال‌ها و به‌ویژه پس از جنبش اعتراضی سال ۱۳۸۸، از محدودسازی و قطع هدفمند اینترنت به عنوان یکی از بازوهای اصلی سرکوب در برخورد با معترضان بهره برده است.
گروه قابل توجهی از کاربران داخل کشور با وجود همۀ محدودیت‌های اعمال‌شده بر اینترنت از سوی جمهوری اسلامی، همچنان می‌کوشند راه‌هایی برای دسترسی به جریان آزاد اطلاعات بیابند.
اما در صورتی که محدودیت‌ها بر اساس طرح موسوم به «صیانت» تشدید شود و یا مانند اعتراضات آبان ۹۸، حکومت تصمیم به قطع سراسری اینترنت در کشور بگیرد، چه ابزارهایی برای بازگشت مردم عادی به دنیای آزاد اطلاعات وجود دارد؟
در مطلب پیش رو به معرفی دو ابزار کاربردی پرداخته‌ایم که در روز مبادای قطع اینترنت، می‌توانند به شما کمک کنند.
دوره‌های خاموشی ممتد
از آبان‌ماه ۱۳۹۸ که حکومت برای جلوگیری از انتشار خبرهای مربوط به نقض گستردۀ حقوق بشر در کشور اقدام به قطع گسترده و ۱۰ روزۀ اینترنت کرد، فصلی تازه از رویارویی جمهوری اسلامی با اعتراضات مردمی در ایران رقم خورد.
سه سال پیش در اعتراضات خوزستان نیز، که در واکنش به تشدید بحران آب، قطع مکرر برق و ناکارآمدی دولت آغاز شد، خاموشی اینترنت بار دیگر به عنوان ابزار سرکوب به‌کار گرفته شد ولی این بار به صورت منطقه‌ای و محدود به شهرهای خوزستان.
علاوه‌بر موارد یاد شده، در این سال‌ها دیگر استان‌های کشور از جمله سیستان‌وبلوچستان و کردستان نیز بارها شاهد قطع و اعمال محدودیت بر اینترنت بوده‌اند؛ چنان‌که در بسیاری از دیگر بزنگاه‌های اعتراضات مردمی مانند تجمع‌های صنفی کارگران و معلمان.
در اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» که از ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ در واکنش به جان باختن ژینا مهسا امینی آغاز شد، هرچند قطع کامل اینترنت در سراسر کشور رخ نداد و محدودیت‌ها صرفاً متوجه برخی استان‌ها و ساعت‌های مشخصی از شبانه‌روز بود، اما گسترش دامنه‌دار فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی، عملا ً ارتباطات را مخدوش کرد.
همۀ این تلاش‌ها از سوی جمهوری اسلامی برای مقابله با دسترسی آزاد به اطلاعات و اخبار روز، فعالان حوزۀ دیجیتال را بر آن داشته است تا با رویکردی جامع‌تر دربارۀ «قطع اینترنت» در ایران و راه‌های رویارویی با این نوع خاموشی دست به‌کار شوند.
وب‌سایت «سرف‌شارک» که در زمینهٔ دسترسی به اینترنت آزاد فعالیت دارد، شهریورماه پارسال گزارش داد که بیشترین موارد محدودسازی اینترنت در دنیا، توسط حکومت ایران در زمستان ۱۴۰۱ و بهار ۱۴۰۲ اعمال شده است.
در قسمت دهم پادکست «لایۀ هفتم» با نگاهی به فرآیند قطع اینترنت در ایران به معرفی دو ابزار پرداخته‌ایم که علاوه‌بر کاربردی بودن در زندگی روزمره، در زمان قطع اینترنت می‌توانند به کمک کاربران در ایران بیایند تا از زنجیرۀ دسترسی به اینترنت آزاد محروم نشوند.
آشنایی با ابزارهای یاری‌رسان
«ای‌کیو ست» و مرورگر سنو(Ceno) ابزارهایی هستند که علاوه‌بر کارآیی بسیار در حالت عادی می‌توان از آن‌ها در مواقع قطع کامل اینترنت نیز استفاده کرد.
این دو ابزار محصول سازمان امنیت دیجیتال «ئی‌کوآلیتی» است که مقر آن در مونترآل کانادا است و در زمینۀ کمک به دسترسی به اینترنت آزاد فعالیت می‌کند.
دیمیتری ویتالیف، بنیان‌گذار این سازمان، در گفت‌وگو با «فیلتربان» چگونگی عملکرد و استفادۀ کاربران داخل ایران از این دو ابزار در زمان‌های خاموشی اینترنت را تشریح کرده است: «پروژۀ ایران در خاموشی به ما نشان داد که ما نه تنها کمبود راه حل در زمان اختلالات داریم که کمبود آگاهی هم داریم.»
او افزود: «این موضوع در جامعۀ فنی هم صادق است. در واقع این یکی از عوامل اصلی بود که باعث شد من و شرکتم در مورد راهکارهای مفید در مواقع قطع اینترنت تمرکز کنیم.»
به گفتۀ ویتالیوف این امکان از طریق یک قابلیت به نام «ئی‌کیو ست» فراهم شده است. در این روش، اطلاعات از طریق ماهواره منتقل می‌شود و سپس محتوا در داخل ایران از طریق شبکۀ کاربران «سِنو» پخش می‌شود.
سِنو یک مرورگر است که بر اساس مرورگر فایرفاکس کار می‌کند. اما نکتۀ اساسی این است که سنو از «بیت‌تورنت» (Bittorrent) برای جابه‌جا کردن و به اشتراک گذاشتن داده‌ها و محتوا استفاده می‌کند.
بنیان‌گذار «ئی‌کوآلیتی» توضیح می‌دهد بر خلاف تورنت که از آن برای انتقال فیلم استفاده می‌شود، در سنو یک یو.آر.ال (URL) یا آدرس اینترنتی به اشتراک گذاشته می‌شود: «برای مثال شما رادیوفردا را تایپ می‌کنید و بعد در شبکه سِنو می‌بیند که آیا در بیت‌تورنت، کسانی این صفحه را دارند یا خیر، تا آن را به اشتراک بگذارند.»
به گفتۀ ویتالیوف، «اگر جواب مثبت باشد دو کاربر از طریق تلفن‌های همراه خود مستقیماً به هم متصل می‌شوند و محتوای مورد نظر و وب‌سایت رادیوفردا را در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند. در این حالت، گوشیِ کاربری که برای مثال به وب‌سایت رادیوفردا و محتوای آن دسترسی دارد به دیگران پیشنهاد و معرفی می‌شود تا از طریق او اطلاعات را به‌دست بیاورند».
تمهیدات پیش از بحران
این کارشناس امنیت اطلاعات این نکته را نیز دربارۀ کارکرد شبکۀ بیت‌تورنت اضافه کرد: «در واقع در شبکۀ بیت‌تورنت هیچ کشور مشخصی وجود ندارد؛ مرزی وجود ندارد. ممکن است در این شرایط یک نفر که ایرانی است ولی در لندن و یا لس‌آنجلس زندگی می‌کند این صفحه را روی مرورگر سِنوی خود باز کرده باشد و از طریق او بتوانید آن محتوا را روی گوشی خود داشته باشید و بخوانید.»
ویتالیوف تأکید می‌کند هرچه تعداد کاربران این ابزار بیشتر باشد کمک بیشتری به انتقال و گسترش اطلاعات آزاد به‌ویژه در زمان قطع اینترنت می‌کند.
همچنین به گفتۀ او، ضروری است کاربران داخل ایران تا پیش از قطع اینترنت، این ابزارها را روی گوشی‌های خود نصب کرده باشند.
ابزار دیگری که در قسمت دهم از «لایۀ هفتم» معرفی شده است تا کاربران بتوانند در زمان قطع اینترنت از آن استفاده کنند، ابزار «توشه» است؛ ابزاری صد در صد همگانی که هر فردی با هر سطح از دانش فنی می‌تواند از آن استفاده کند.
مؤسسه توشه در سال ۲۰۱۲ با هدف دسترسی مردم ایران به اخبار و داده‌های مسدود شده، تأسیس شد و مانند فناوری ابزار سنو، از ماهواره برای انتقال اخبار و داده‌های اینترنتی استفاده می‌کند.
این داده‌ها که شامل اخبار، اطلاعات آموزشی، موسیقی و سرگرمی‌ها می‌شود در زمان قطع اینترنت در بسته‌هایی از طریق ماهواره در ایران قابل دسترسی است.
به گفتۀ علیرضا فیروزی، مدیر اجرایی توشه، این ابزار بسیار ساده و راحت طراحی شده تا همۀ کاربران با هر سطح از دانش و اطلاعات بتوانند از آن استفاده کنند.
او تأکید می‌کند که توشه در کنار صدا و تصویری که روی ماهواره می‌فرستد گیرنده‌ها یا همان ریسیورها را گمراه می‌کند تا داده‌های ارسالی را دریافت و در صورت نیاز ضبط کنند.
این موضوع با وصل شدن «یو‌اس‌بی» به ماهواره همان‌طور که مثلاً یک برنامه تلویزیونی را ضبط می‌کنید، انجام می‌شود.
پس از ضبط اطلاعات، با وصل کردن «یو‌اس‌بی فلش» به موبایل یا کامپیوتر می‌توانید اطلاعاتی را که در قالب فایل‌های مختلف است، دریافت کنید.
به گفتۀ فیروزی، این فایل می‌تواند نرم‌افزار، ویدئو و یا حتی صفحات پی‌دی‌اف باشد. همچنین هنگام قطع اینترنت، ابزارهای کاربردی برای این شرایط همچون فیلترشکن‌ها و بسته‌های خبری ضروری نیز به این فایل‌ها اضافه می‌شوند.
در واقع ابزار توشه مانند یک اسب تروآ عمل می‌کند که اطلاعات در قالب آن از طریق ماهواره دسترس‌پذیر است.
مدیر اجرایی توشه نیز مانند ویتالیوف تأکید می‌کند که شرط استفاده از توشه در زمان قطع اینترنت، دانلود کردن اپ توشه در زمانی است که به اینترنت دسترسی دارید و در زمان قطع اینترنت، دانلود اپ توشه ممکن نیست.
مقابلۀ به‌هنگام
قطع و محدودیت اینترنت در ایران به یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های مردم داخل کشور تبدیل شده و زندگی بسیاری را که روزانه نیازمند دسترسی به اینترنت هستند با اختلال و گرفتاری‌های فراوانی روبه‌رو کرده است.
به گفتۀ بنیان‌گذار ئی‌کوآلیتی، «کاربران اینترنت در ایران برای سال‌های زیادی عملاً مشغول بازی موش و گربه با حکومت بوده‌اند. اما در همین بازی موش و گربه، وقتی قطع اینترنت پیش می‌آید وضعیت کاملاً تغییر می‌کند. ابزارها کار نمی‌کنند و در این شرایط به ابزارهای تازه نیاز است تا بتوان با شرایط پیش‌آمده مقابله کرد».
تأکید ویتالیوف بر این است که در چنین وضعیتی، «به آگاهی نیاز داریم. این‌که کاربر بداند در این موقعیت چه چیزی برایش کار می‌کند. این‌که کاربر بداند هر یک از ابزارها چه قابلیتی دارند و چه محدودیتی برای کاربر ایجاد می‌کنند».
این کارشناس امنیت دیجیتال خود یک روس است و کشور زادگاه او نیز به دلیل سیاست‌های دولت ولادیمیر پوتین با محدودیت‌های اینترنتی روبه‌رو است.
ویتالیوف به کاربران توصیه کرده است پیش از آن‌که شرایطی همچون قطع اینترنت در آبان ۹۸ یا اعتراضات خوزستان ۱۴۰۰ را تجربه کنند، برای مقابله با آن آماده باشند.
