۲۶ نفری که یازدهم مرداد امسال در بزرگ‌ترین مبادلهٔ زندانیان بین روسیه و غرب پس از پایان جنگ سرد آزاد شدند، هرکدام سرگذشت خاص خود را دارند، اما پس از تأیید کرملین مشخص شد همهٔ کسانی که به روسیه بازگشته‌اند، یا مأموران اطلاعاتی مسکو بوده‌اند یا در جهت منافع سازمان امنیت روسیه فعالیت می‌کردند.
در ازای ۱۶ نفر که از زندان‌های روسیه آزاد شده‌اند، هشت نفر که در کشورهای غربی به قتل، هک، سرقت یا جاسوسی متهم و محبوس شده بودند، به مسکو بازگشتند. ولادیمیر پوتین که شخصاً برای استقبال و قدردانی از آنها به فرودگاه رفته بود، اعلام کرد: «وطن هیچ‌گاه شما را از یاد نبرد».
در جریان این مبادله، وادیم کونوشچنوک، افسر سازمان امنیت روسیه که به جرم قاچاق تجهیزات با کاربرد دوگانه به روسیه در استونی بازداشت و به آمریکا مسترد شده بود، آزاد شد. ولادیسلاو کلیوشین هم که به اتهام کلاهبرداری در سوئیس دستگیر و در آمریکا محاکمه شد، به روسیه بازگشت.
یکی دیگر از آنها رومن سلزنیف بود؛ پسر یک قانونگذار دوما که به جرم سرقت اطلاعات میلیون‌ها کارت اعتباری و فروش آن در پایگاه‌های تبهکاری در آمریکا زندانی بود.
با این حال، توجه رسانه‌ها بیشتر به افراد دیگری از این گروه جلب شده است.
وادیم کراسیکوف، «قاتل»
با توجه به اظهارات مکرر رئيس‌جمهور روسیه و گزارش‌هایی که از جزئیات تدارک و اجرای مبادلهٔ اخیر زندانیان پرده برداشته‌اند، چنین برمی‌آید که آزادی وادیم کراسیکوف برای کرملین در اولویت بود.
این مأمور سازمان امنیت روسیه پنج سال پیش در برلین زلیم‌خان خانگوشویلی، تبعهٔ چچن‌تبار گرجستان را که در جنگ‌های چچن و گرجستان علیه روسیه جنگیده بود، به ضرب سه گلوله به سر به قتل رساند و به دلیل این اقدام که از سوی دادگاه «تروریسم دولتی» توصیف شده، در آلمان به حبس ابد محکوم شد.
کراسیکوف در روزهای بازداشت بارها مدعی شده بود که او «وادیم سوکولوف، یک جهانگرد» است، هیچ جرمی مرتکب نشده و پلیس و قضات آلمان مرتکب خطا شده‌اند. دولت روسیه نیز همهٔ اتهامات را «مضحک و واهی» توصیف می‌کرد.
اما پس از بازگشت کراسیکوف به مسکو، ولادیمیر پوتین با او همچون یک رفیق قدیمی خوش‌وبش کرد و سخنگوی کرملین کراسیکوف را «مأمور امنیتی و عضو گارد ویژهٔ آلفا که در کنار برخی دیگر از محافظان رئيس‌جمهور روسیه خدمت می‌کنند» معرفی کرد.
سرگئی ناریشکین، رئيس سرویس اطلاعات خارجی روسیه، طی مصاحبه‌ای ابراز امیدواری کرد ماموران اطلاعاتی-امنیتی روسیه «پس از اندکی استراحت به فعالیت خود ادامه دهند».
خانوادهٔ دولتزف، «جاسوس»
پس از بازگشت آنا دولتزوا و همسر وی آرتیوم به مسکو، سخنگوی کرملین رسماً تایید کرد آنها مأموران اطلاعاتی روسیه هستند.
به‌گفتهٔ دمیتری پسکوف، «به فرزندان آنا و آرتیوم تنها یک روز قبل از مبادله گفتند که آنها روس هستند. آنها نمی‌توانند به روسی حرف بزنند. آنها نمی‌دانستند پوتین کیست و از والدین خود پرسیدند این کیست که با آنها در فرودگاه به اسپانیایی سلام گفت».
او سرنوشت این خانوادهٔ مأموران اطلاعاتی روس را «مصداق بالاترین فداکاری و خدمت به میهن» عنوان کرد.
آرتیوم دولتزف، افسر ارشد سازمان اطلاعات خارجی روسیه، پیش از بازداشت‌شان در اسلونی، خود را «لودویگ گیش» معرفی می‌کرد و صاحب دفتر خدمات کامپیوتری بود. نام جعلی آنا دولتزوا که گفته می‌شود در همین سازمان جاسوسی رتبه‌ای حتی بالاتر از همسر خود دارد، «ماریا روزا مایر مونوس» بود. او یک گالری هنری را مدیریت می‌کرد. هر دو با پاسپورت آرژانتین در اسلونی اقامت داشتند.
گزارش‌ها حاکی است آغاز ماموریت این جاسوسان روس به حدود ۱۲ سال پیش بازمی‌گردد اما آنها تنها با آغاز تهاجم گستردهٔ نظامی روسیه علیه اوکراین فعال شدند. هنوز اعلام نشده آنها دقیقاً مشغول به چه فعالیتی بوده‌اند.
به گزارش نیویورک تایمز، این جاسوسان روس زمانی بازداشت شدند که با همکاران روس خود «بدون استفاده از خطوط تلفنی و اینترنتی» در ارتباط بودند. وال‌استریت جورنال هم گزارش کرد کامپیوتر آنها به سیستم ارتباطی خاصی مجهز بوده که تاکنون مهندسان غربی نتوانسته‌اند آن را رمزگشایی کنند.
در گزارش وال‌استریت جورنال اشاره شده که داخل یخچال خانهٔ سه‌طبقهٔ این زوج در حاشیهٔ لیوبلیانا، پایتخت اسلوونی، جعبه‌ای با صدها هزار یورو جاسازی شده بود و ظن این می‌رود که این جاسوسان روس از اسلوونی به‌عنوان پایگاهی برای انتقال پول نقد و پیام‌های مسکو و تقویت حلقهٔ جاسوسی روسیه در سراسر اروپا استفاده می‌کردند.
از سوی دیگر، به گزارش نیویورک تایمز، یک مقام مسئول امنیت و اطلاعات اسلوونی دست داشتن این جاسوسان در مدیریت مالی گروه‌های تخریب روسیه در اروپا را بعید دانست اما گفت «این زوج بی‌شک خیلی خیلی خیلی مهم بوده‌اند».
گفته می‌شود خانوادهٔ دولتزف از اعضای شبکهٔ مخفی گستردهٔ ماموران اطلاعاتی روس در کشورهای اروپایی بوده‌اند، از نوعی که در مجموعهٔ تلویزیونی معروف «آمریکایی‌ها» به تصویر کشیده شده است.
اتحاد شوروی سابق و متعاقباً روسیه پیشینهٔ طولانی در ایجاد این شبکه داشته‌اند. برخلاف جاسوسان با پوشش دیپلماتیک، این مأموران اطلاعاتی که برای هویت جعلی‌شان میلیون‌ها دلار هزینه شده، به‌ظاهر هیچ ارتباطی با روسیه ندارند و طبعاً در مقابل پیگرد قانونی از مصونیت برخوردار نیستند.
پس از اخراج گستردهٔ دیپلمات‌های روس از کشورهای غربی در سال‌های اخیر، نقش این شبکهٔ مخفی دوچندان شده و ظن این می‌رود آنها با دستور دولت روسیه کارزارهای تبلیغات دروغین، عملیات تخریب و حتی کشتار مخالفان کرملین در خارج از روسیه را هماهنگ و اجرا می‌کنند.
این در حالی است که در نگاهی سطحی زندگی آنها «کاملاً معمولی» به نظر می‌رسد.
میخائیل میکوشین، «جاسوس»
میخائیل میکوشین با گذرنامهٔ برزیلی به نام «ژوزه آسیش جیاماریا» سال‌ها در کانادا و نروژ زندگی کرد و در ابتدا در دانشگاه کلگری و سپس در دانشگاه قطب شمال در شهر ترومسوی به‌ظاهر مشغول تحقیق دربارهٔ تهدیدهای نظامی و غیرنظامی برای امنیت شمالگان بود.
اما حتی قبل از این‌که میکوشین دو سال پیش به اتهام جاسوسی در نروژ بازداشت شود، گروه تحقیقاتی بلینکت با مطالعهٔ شبکه‌های اجتماعی متوجه شد او مأمور اطلاعاتی روسیه است.
اعلام شد میخائیل میکوشین متولد یکاترینبورگ است اما در ۲۶ سالگی به مسکو رفت و در آنجا در خوابگاه آکادمی نظامی-دیپلماتیک اقامت گزید.
به گزارش بلینکت که هویت بسیاری از جاسوسان روس را برملا کرده، عدهٔ قابل‌توجهی از این جاسوس‌ها فارغ‌التحصیل این دانشگاه بوده‌اند.
میکوشین که در ابتدا هرگونه ارتباط با دولت روسیه را تکذیب می‌کرد، یک سال پس از بازداشت، هویت خود را برای بازرسان نروژ علنی کرد و مسئولیت خود را پذیرفت.
جالب‌توجه است که برادر وی ایوان از مخالفان کرملین و طرفداران آلکسی ناوالنی، سیاستمدار فقید روس، است. از گزارش‌ها برمی‌آید تدارک مبادلهٔ زندانیان بین روسیه و غرب برای آزادی آلکسی ناوالنی کلید خورده بود و پس از درگذشت او در زندان، این روند برای چند ماه متوقف شده بود.
پابلو گونزالس، «جاسوس»
پابلو گونزالس و پاول روبتزوف دو نام واقعی یک شخص با تابعیت روسیه و اسپانیا است. پدربزرگش در زمان جنگ داخلی اسپانیا در دههٔ سی میلادی به اتحاد شوروی سابق پناه برده بود و دختر او، یعنی مادر پابلو که ماریا النا گونزالس نام داشت، در مسکو با آلکسی روبتزوف، یک دانشمند روس، ازدواج کرد.
در سال ۱۹۸۲ آنها صاحب پسری شدند که او را به روسی «پاول» و به اسپانیایی «پابلو» صدا می‌کردند. همزمان با فروپاشی اتحاد شوروی، والدین پاول / پابلو از همدیگر جدا شدند و مادرش او را با خود به اسپانیا برد.
او شهروند اسپانیا شد اما در ۲۱ سالگی گذرنامهٔ روسی هم گرفت. این موضوع تنها پس از بازداشتش علنی شد و پیش از آن او به همه می‌گفت که زبان روسی را در دانشگاه بارسلون یاد گرفته است؛ او در رشتهٔ زبان‌های اسلاو و خبرنگاری از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شده بود.
از سال ۲۰۱۴ پابلو گونزالس فعالیت خود را به عنوان خبرنگار آزاد آغاز کرد و نه تنها بسیاری از نشریه‌های اسپانیایی بلکه دویچه‌وله و صدای آمریکا گزارش‌هایش از کوزوو، ترانس‌نیستریا، اوستیای جنوبی، قره‌باغ و شرق اوکراین را منتشر می‌کردند.
او با کارشناسان پژوهشکدهٔ معتبر «شورای اروپایی روابط بین‌المللی» دربارهٔ اوکراین کتاب نوشت و به عنوان کارشناس اروپای شرقی در مجمع پارلمانی شورای اروپا دربارهٔ اوکراین و مولداوی و «تهدیدهای سناریوی انقلاب‌های رنگین» سخنرانی کرد.
در همین مدت پایگاه خبری‌اش به نام Eulix که مدعی بود به عنوان یک نشریهٔ مستقل با اطلاعات دروغین مقابله می‌کند، در حقیقت از سوی سازمان اطلاعاتی روسیه مدیریت و تأمین مالی می‌شد و مطالب منتشرشده در آن همسو با تبلیغات سیاسی روسیه بود.
اندکی پیش از آغاز تهاجم گستردهٔ نظامی روسیه علیه اوکراین، دولت کی‌یف پابلو گونزالس را ممنوع‌الورود اعلام کرد. او از اوکراین به لهستان رفت و در آنجا در پایان فوریهٔ ۲۰۲۲ به ظن همکاری با سازمان اطلاعاتی روسیه دستگیر شد.
او متهم به جمع‌آوری اطلاعات به نفع روسیه و انتشار اطلاعات دروغین و به دلیل «فعالیت جاسوسی علیه لهستان» با تهدید ۳ تا ۱۵ سال زندان روبه‌رو شده بود.
«موفق‌ترین جاسوس روس»
ظاهراً در تمام سال‌های «فعالیت خبرنگاری» پابلو گونزالس هیچ‌کس متوجه نشده بود که او روایات و دیدگاه‌های کرملین را ترویج می‌کند. بازداشتش اعتراض بسیاری از مدافعین حقوق بشر از جمله حتی سازمان عفو بین‌الملل و گزارشگران بدون مرز را در پی داشت.
یوگنی بوتمن، روزنامه‌نگار سرشناس روس که هنگام جنگ دوم قره‌باغ با پابلو گونزالس آشنا شده بود، او را «انسانی بسیار تودل‌برو و خبرنگاری درجه یک» توصیف می‌کند.
ایرینا بوروگان، کارشناسی که سال‌هاست دربارهٔ فعالیت جاسوسان روس در کشورهای غربی تحقیق می‌کند، اذعان کرد طی چهار سال آشنایی‌شان با گونزالس حتی یک بار متوجه «علائمی که همهٔ جاسوسان روس دارند» نشده بود.
قدردانی ولادیمیر پوتین از گونزالس که در پی مبادلهٔ زندانیان برای استقبال از مأموران اطلاعاتی روس به فرودگاه رفته بود، بحث‌های داغ دربارهٔ هویت واقعی پابلو گونزالس را به پایان رساند.
در عین حال، فدراسیون روزنامه‌نگاران اسپانیا از آزادی او استقبال و دولت لهستان را متهم کرد که بدون ارائه شواهد شرایط سختی بر پابلو گونزالس تحمیل کرده بود.
گونزالو بویه، وکیل پابلو گونزالس، نیز مدعی شد که موکل وی با ایوان گرشکویچ (روزنامه‌نگار وال‌استریت‌جورنال که در روسیه به اتهام جاسوسی محکوم و زندانی شده بود و در مبادلهٔ زندانیان آزاد شد)، «تفاوتی ندارد».
از اسناد به‌دست‌آمده چنین برمی‌آید که پابلو گونزالس از سال ۲۰۱۶ به بنیاد بوریس نمتزوف پیوست؛ سازمانی که پس از قتل این سیاستمدار مخالف کرملین توسط دخترش ژانا برای گردهم آوردن اپوزیسیون روسیه تإسیس شده بود.
او در آنجا با بسیاری از چهره‌های سرشناس سیاسی روس آشنا شد و درحالی‌که اعتماد کامل آنها را به دست آورده بود، دربارهٔ دیدگاه‌ها و سخنان‌شان به مأموران سازمان اطلاعات روسیه گزارش می‌داد.
او همانجا با ایلیا یاشین و ولادیمیر کارامورزا آشنا شد؛ این دو سیاستمدار پس از تحمل سال‌ها زندان در روسیه در میان کسانی بودند که با جاسوسان روس از جمله پاول روبتزوف معاوضه شده‌اند.
اما مأموریت‌های پابلو گونزالس محدود به جاسوسی در میان مخالفان کرملین نبود. به گزارش آگنستوا، نشریهٔ روسی که سال گذشته با دستیابی به اطلاعات هک‌شده از موبایل پابلو گونزالس برای نخستین بار از فعالیت جاسوسی‌اش پرده برداشت، او ممکن است رابط کلیدی بین کرملین و ملی‌گرایان باسک در اسپانیا هم بوده باشد.
از سال ۲۰۱۷ که همه‌پرسی دربارهٔ استقلال کاتالونیا برگزار و در پی آن اعتراضات گسترده برپا شده بود، نقش کرملین در حمایت از تجزیه‌طلبان تحت بررسی بوده است.
ریچارد مور، رئيس آژانس اطلاعاتی بریتانیا موسوم به ام‌آی۶، معتقد است پابلو گونزالس از سوی سازمان اطلاعاتی روسیه به شرق اوکراین اعزام شده بود «تا در تحریک بی‌ثباتی در این منطقه ایفای نقش کند».
گونزالس در یکی از یادداشت‌هایش برای سازمان اطلاعاتی روسیه که چندی پیش توسط بازرسان لهستانی منتشر شد، با اشاره به یک همایش در لهستان نوشته بود: «موفق شده‌ام استدلال‌های مخالفان ناتو را تقویت کنم و حامیان عضویت اوکراین در این پیمان را به شک بیندازم.»
پس از معاوضهٔ زندانیان بین روسیه و غرب، بسیاری از رسانه‌ها پابلو گونزالس را «موفق‌ترین جاسوس روس» خوانده‌اند.
