در خاورمیانهِ هزار داستان، یک پروژه بلندپروازانه در حال شکل‌گیری است که می‌تواند توازن قدرت و اقتصاد منطقه را به طور چشمگیری تغییر دهد.
بغداد و آنکارا با گام‌های محکم و سرمایه‌گذاری‌های کلان، به دنبال ایجاد مسیری بین بندر فاو تا مرز ترکیه هستند تا این جاده را به دروازه‌ای برای اتصال بین شرق به غرب بدل کنند. این طرح جاه‌طلبانه که نام «جاده توسعه» را به خود گرفته، اما نگرانی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را نیز برانگیخته است.
با وجود این، بغداد و آنکارا مصمم به پیشبرد این پروژه هستند. آن‌ها در ۲۹ اوت امسال در استانبول نشستی برگزار کردند تا تعهد خود را به این طرح تثبیت کنند. عبدالقادر اورال‌اوغلو، وزیر حمل‌ونقل ترکیه، این پروژه را به عنوان جاده «ابریشم جدیدی» توصیف کرد که نه تنها تجارت جهانی را متحول می‌سازد، بلکه موتور رشد و توسعه برای تمامی کشورهای دخیل خواهد بود.
تصمیم به اجرای این پروژه نگرانی‌های عمیقی در تهران برانگیخته است، زیرا موفقیت آن می‌تواند توازن قدرت و نفوذ در منطقه را به شکل قابل‌توجهی تغییر داده و ایران را از معادلات جدید کنار بگذارد. این پروژه نه تنها ممکن است جایگاه ایران را در تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی تضعیف کند، بلکه تلاش‌های کشور برای حفظ نفوذ سیاسی در عراق را نیز به مخاطره می‌اندازد.
بازگشت به ریل‌های عثمانی؟
پروژه جاده توسعه، یک کریدور تجاری است که با مشارکت ترکیه، عراق، قطر و امارات متحده عربی اجرا می‌شود و هدف آن اتصال آسیا به اروپا است. این طرح شامل ساخت یک شبکه ۱۲۰۰ کیلومتری از بزرگراه و راه‌آهن است که از بندر فاو در خلیج فارس شروع شده و تا مرز ترکیه امتداد می‌یابد. در ترکیه نیز ۳۲۰ کیلومتر بزرگراه و ۶۱۵ کیلومتر راه‌آهن ساخته خواهد شد تا این مسیر به اروپا متصل شود. این پروژه با هدف افزایش تجارت منطقه‌ای، کاهش زمان حمل‌ونقل و ایجاد مسیری جایگزین برای مسیرهای تجاری فعلی برنامه‌ریزی شده است.
نقطه عطف این پروژه در ۲۲ آوریل ۲۰۲۴ بود، زمانی که چهار کشور مشارکت‌کننده، تفاهم‌نامه همکاری مشترکی را امضا کردند. در بیانیه این پروژه تأکید شده بود جاده توسعه، یک پروژه راهبردی است که به تقویت رشد اقتصادی، افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و هم‌افزایی اقتصادی بین شرق و غرب کمک می‌کند و همچنین مبادلات تجاری را بهبود بخشیده و ترافیک تجاری را از کانال سوئز منحرف خواهد کرد.
این پروژه در سه مرحله برنامه‌ریزی شده و انتظار می‌رود مرحله اول تا سال ۲۰۲۵، مرحله دوم تا ۲۰۳۳ و مرحله نهایی تا سال ۲۰۵۰ به اتمام برسد. هدف اصلی این کریدور استراتژیک، انتقال بخش بزرگی از تجارت بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه، به جای استفاده از کانال سوئز است. یکی از مزایای برجسته این پروژه، کاهش هزینه و زمان حمل‌ونقل است؛ به‌طوری‌که طراحان پروژه ادعا می‌کنند که مسیری که از بندر فاو به اروپا از طریق جاده توسعه طی می‌شود، نسبت به مسیر کانال سوئز ۱۵ روز صرفه‌جویی زمانی به همراه خواهد داشت.
اگرچه این پروژه ابعاد مدرن دارد اما، زکریا کورشون، استاد دانشگاه فاتیح استانبول، می‌گوید این پروژه امتداد خط راه‌آهن استانبول-بغداد در دوره عثمانی است. این خط راه‌آهن در دوره عبدالحمید دوم طراحی شده بود، اما مداخلات بریتانیا در آن زمان اجازه به انجام رسیدن آن را نداد. وی تاکید می‌کند که موانع پیش رو پروژه موجود نیز کم نخواهد بود.
پل ارتباطی جدید ترکیه و عراق برای امنیت و رشد اقتصادی
پروژه جاده توسعه برای ترکیه از اهمیت استراتژیک در سطح منطقه‌ای و جهانی برخوردار است. اورال‌اوغلو، با تأکید بر تقویت وضعیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی ترکیه توسط این پروژه، اظهار داشت: «با این پروژه، از بندر فاو تا لندن می‌توانیم به هر کشور اروپایی از طریق راه‌آهن و جاده بدون وقفه دسترسی داشته باشیم.»
هزینه کل پروژه جاده توسعه بیش از ۱۷ میلیارد دلار برآورد شده است. اما کارشناسان اقتصاد و انرژی دو کشور می‌گویند این سرمایه‌گذاری در مقابل درآمدی که این پروژه برای ترکیه و عراق خواهد داشت ناچیز است. علاوه بر این ترکیه می‌خواهد یک جایگاه جدید جهانی برای خود باز کند. جایگاهی که موقعیت این کشور را هم در اقتصاد جهانی و هم در سیاست بین‌المللی تقویت خواهد کرد.
ترکیه استراتژی شرکت یا ایجاد کریدورهای مختلف میان شرق و غرب یا شمال و جنوب را برای آن می‌خواهد که امنیت اقتصادی خود را افزایش داده و در مقابل تغییرات ژئوپلیتیکی و فشارهای بین‌المللی مقاوم‌تر عمل کند و قدرت چانه‌زنی خود را در معادلات جهانی افزایش دهد.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، نیز این پروژه را به عنوان «یک جاده ابریشم جدید که به صلح منطقه‌ای خدمت خواهد کرد» توصیف کرده است. اردوغان بیان کرده که پروژه جاده توسعه، همکاری اقتصادی در منطقه را افزایش داده و به هدف ترکیه برای تبدیل شدن به یک مرکز تجاری منطقه‌ای کمک خواهد کرد.
کیلومترها دورتر در بغداد، پروژه جاده توسعه به‌عنوان یک فرصت استثنایی برای تسریع رشد اقتصادی، کاهش نرخ بیکاری و مدرن‌سازی زیرساخت‌های کشور دیده می‌شود. رزاق محیبس السعداوی، وزیر حمل‌ونقل عراق، معتقد است که پروژه جاده توسعه، عراق را به شبکه‌های تجارت جهانی متصل کرده و این کشور را به یک مرکز ترانزیت مهم تبدیل خواهد کرد.
این پروژه نه تنها نیازهای داخلی عراق بلکه برخی از نیازهای کشورهای دیگر خلیج فارس را نیز برای نقل و انتقال کالا برطرف می‌کند. از این رو بغداد به واسطه این طرح امکان بازیگری بیشتر در خلیج فارس خواهد یافت و می‌تواند جایگاه از دست رفته خود در این منطقه را بازیابد.
به نظر می‌رسد بغداد از این پروژه نه تنها برای تقویت امنیت داخلی بلکه برای رفع موانع اجتماعی و انسجام ملی بهره‌برداری می‌کند. السعداوی در ۲۹ اوت اعلام کرد که برای اجرای پروژه در سطح محلی به توافقات مهمی دست یافته‌اند. او اما در مورد یکی از موانع اجرای پروژه که مربوط به نیروهای شیعی است که توسط جمهوری اسلامی حمایت می‌شوند، اظهارنظری نکرده.
همچنین به نظر می‌رسد که ترکیه و عراق به واسطه این پروژه هدف مشترک دیگری را نیز دنبال می‌کنند و آن از بین بردن گروه پ.ک.ک. است که آنکارا آن را «تروریستی» و بغداد «غیرقانونی» می‌داند. همزمان با امضای توافق‌نامه این کریدور، عراق با ترکیه پیمان‌های نظامی برای مبارزه با تروریسم منعقد کرد. با این حال، چالش‌هایی مانند تأمین مالی و وضعیت امنیتی در عراق همچنان می‌تواند بر موفقیت این کریدور تأثیرگذار باشد.
رقابت‌های ژئوپلیتیکی و چالش‌های پیش‌روی ترکیه و عراق
اصطلاح جنگ‌های کریدوری به رقابت بین قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای برای کنترل مسیرهای تجاری جهانی اشاره دارد. پروژه جاده توسعه را باید بخشی از این رقابت دانست، به‌ویژه که هدف آن بهبود پروژه‌هایی مانند طرح «کمربند، جاده» چین یا مقابله با کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) است که با حمایت آمریکا انجام شده و اسرائیل را نیز در خود جای می‌دهد. این موضوع خود عزم ترکیه را برای بازیگری بیشتر در طرح جاده توسعه جزم‌تر کرده است.
ایالات متحده و چین تأثیر این پروژه بر توازن‌های منطقه‌ای و جهانی را زیر نظر دارند. چین در حال بررسی امکان ادغام پروژه جاده توسعه با طرح «کمربند، جاده» خود است و برخی معتقدند از آن استقبال می‌کند، در حالی که ایالات متحده این پروژه را به عنوان رقیبی برای پروژه IMEC می‌بیند. با این حال، آمریکا پس از مذاکرات پروژه جاده توسعه بین ترکیه و عراق اعلام کرد که از تلاش‌های بغداد برای «تنوع‌بخشی» به اقتصاد خود حمایت می‌کند.
این پروژه برای ایران نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. چرا که می‌تواند راه‌های انرژی و خطوط تجاری ایران را به حاشیه براند. از سوی دیگر برخی در ایران معتقد هستند که این پروژه رقیبی برای کریدور شرق به غرب و احیای جاده ابریشم خواهد بود و اهمیت استراتژیک این کشور را کاهش می‌دهد.
برخی از تحلیل‌گران نزدیک به حاکمیت ایران بر آن هستند که تحقق این پروژه «به معنای دور زدن ایران توسط کریدورهای طراحی‌شده توسط ابرقدرت‌ها و ائتلاف‌های منطقه‌ای» است. برخی دیگر نیز می‌گویند اهمیت یافتن بندر فاو، تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار را به حاشیه خواهد برد.
رسانه‌های ترکیه در مقالات مختلفی به لزوم رفع نگرانی‌های تهران در خصوص این پروژه پرداخته‌اند، زیرا معتقدند که جمهوری اسلامی از طریق گروه‌های نیابتی خود می‌تواند موانعی در مسیر اجرای آن ایجاد کند. با این حال، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، مدعی است که مقاومت ایران در برابر این پروژه شکسته شده و اکنون از آن حمایت می‌کند. او بیان کرده است که در دیدارهایش با مقامات ایرانی تأکید کرده که با وجود تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، این پروژه می‌تواند به عنوان یک مسیر خروج از این تحریم‌ها عمل کند.
ادعایی که در مقابل تلاش‌های ایران برای اهمیت یابی خود در وضعیت ترانزیتی منطقه‌ای و بین‌المللی چندان موجه نمی‌نماید. به ویژه که ایران با ترکیه در شمال غرب خود در رابطه با گذرگاه زنگزور چالش‌های جدی دارد و پروژه‌هایی از این دست می‌تواند مخالفت‌های تهران را برای مخالفت مصرتر کند. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در رابطه با پروژه جاده توسعه نیز گفته است اجازه نمی‌دهیم منافع اساسی ایران در ارتباط با دالان‌ها و راه‌گذرها مورد بی توجهی قرار گیرد.
پروژه جاده توسعه با وجود تصمیمات جدی ترکیه و عراق برای اجرای آن، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. رقابت‌های ژئوپلیتیکی در منطقه به ویژه با ایران و همچنین واکنش نامشخص قدرت‌های بزرگی مانند آمریکا و عدم موضع گیری مشخص چین در این رابطه در کنار موانع داخلی موجود در عراق، موفقیت این پروژه را در ابهام قرار داده است.
