هاکان فیدان، وزیر امور خارجه جدید ترکیه، در نخستین سفر خود به ایران در جایگاه جدید با همتای ایرانی خود، حسین امیرعبداللهیان دیدار کرد.
در نشست خبری دو وزیر خارجه مطابق انتظار به مجموعه مسائلی از جمله بحران سوریه، مسئله آب و همچنین اختلافات در منطقه قفقاز جنوبی و جمهوری آذربایجان پرداخته شد.
سه محوری که احتمالاً می‌توان از آنها به عنوان مثلث اختلافات میان تهران و آنکارا یاد کرد. اما این اختلافات چیست و طرفین چه مواضعی در قبال آنها دارند؟
سوریه و گروه‌های کرد
از آغاز اعتراضات در سوریه در فرآیند تحولات موسوم به بهار عربی، تهران و آنکارا رویکردهای متفاوتی در قبال تحولات سوریه داشتند اما با برقراری ثبات نسبی در سوریه و همچنین تحکیم جایگاه بشار اسد در ساختار سیاسی این کشور، حالا تهران و آنکارا هم کمتر از قبل با یکدیگر تضاد منافع دارند. با این حال هنوز هم اختلافات میان جمهوری اسلامی و ترکیه در مسئله سوریه به پایان نرسیده است.
حسین امیرعبداللهیان در نشست خبری خود با هاکان فیدان، با اشاره به اینکه دو طرف در خصوص وضعیت سوریه و نگرانی‌های ترکیه از وضعیت امنیتی مرزی با یکدیگر گفت‌وگو کردند، افزود: «ما معتقدیم مسائل مربوط به سوریه باید از مسیر دیپلماسی و با تأکید بر حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها پیگیری شود».
او همچنین اضافه کرد که تهران از «ظرفیت‌های روابط دوستانه خود با سوریه و ترکیه» برای رفع نگرانی‌های آنکارا در عین اینکه تمامیت ارضی سوریه مورد احترام واقع شود، استفاده خواهد کرد.
اظهارات رئيس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی در حالی مطرح می‌شود که هاکان فیدان در همین نشست بار دیگر رویکرد پیشین ترکیه را در قبال سوریه تکرار کرد: «موضع ما در قبال بحران سوریه روشن است؛ از دولت سوریه انتظار داریم تا اقدامات لازم برای بازگشت امن پناهجویان سوری را که در ترکیه هستند، به کشورشان انجام دهد».
اشاره فیدان در واقع نشانگر راهبرد آنکارا برای تثبیت یک منطقه حائل مرزی در شمال سوریه است. محدوده‌ای به عمق ۳۰ کیلومتر که به گفته آنکارا امنیت ملی این کشور را تضمین و پناهگاهی امن برای میلیون‌های آواره سوری که در ترکیه هستند، فراهم می‌کند.
ترکیه وجود این «منطقه امن» را لازمه روند بازگشت پناهجویان سوری می‌داند، ضمن اینکه تأکید دارد ایجاد این منطقه برای «پاکسازی تروریست‌ها» ضروری است. برای این امر هم ترکیه تاکنون چندین عملیات انجام و مواضع گروه‌های کردی در شمال سوریه را مورد هدف قرار داده است.
ترکیه نگران است که استقرار و ادامه حضور این گروه‌ها در منطقه مرزی به افزایش تهدیدات از جانب حزب کارگران کردستان ترکیه یا همان پ.ک.ک بینجامد.
اما نگاه تهران متفاوت است؛ جمهوری اسلامی موضوع را نه از دید گروه‌های کردی که از منظر دولت مرکزی سوریه می‌نگرد. برای تهران مسئله اصلی حاکمیت بشار اسد و توانایی دولت او برای حکمرانی بر تمام مناطق سوریه و حفظ ارتباطات میان سپاه پاسداران با نیروهای نیابتی‌اش در لبنان است.
در نتیجه عملیات‌های ترکیه و نیروهای وابسته به این کشور تاکنون حدود ۱۰ درصد از خاک سوریه در کنترل این گروه‌ها است. نگرانی دیگر ایران این است که ادامه این روند، به تضعیف بیشتر حکومت بشار اسد و حتی احتمالاً تلاش‌های ترکیه برای تغییر رژیم در این کشور بینجامد.
جمهوری آذربایجان و کریدور زنگزور
یکی از دیگر نقاط اختلاف میان تهران و آنکارا، مسائل مربوط به جمهوری آذربایجان و تلاش‌های باکو برای احداث کریدور زمینی «زنگزور» است. جاده‌ای که در مرز سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ایران قرار دارد و می‌تواند جمهوری آذربایجان را به قره‌باغ متصل کند.
اما از آنجا که این دالان در امتداد مرز ایران و ارمنستان قرار دارد، مقام‌های ایرانی می‌گویند کنترل آن از سوی باکو منجر به قطع شدن ارتباط مرزی میان ایران و ارمنستان خواهد شد؛ اتفاقی که مقام‌های جمهوری اسلامی آن‌را غیرقابل قبول می‌خوانند.
احتمالاً ریشه تاریخی کوتاه‌مدت ماجرا به توافق آتش‌بس پاییز ۲۰۲۰ میان باکو و ایروان بازگردد. جایی که پس از پیروزی جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ و بر اساس توافق طرفین، ارمنستان متعهد شد در ازای باز شدن کریدور لاچین برای رفت‌وآمد ساکنان ارمنی خان‌کندی، کریدور زنگزور را برای تزانزیت کالا از جمهوری آذربایجان به نخجوان باز کند.
جمهوری اسلامی اما از همان ابتدا با بازگشایی این کریدور مخالفت کرده است.
حسین امیرعبداللهیان در همین خصوص در نشست خبری مشترک با فیدان گفت: «هرگونه تغییر ژئوپلتیک در منطقه و هرگونه اقدام برای محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی موجود در منطقه را هرگز برنخواهیم تافت».
فیدان که پیشتر سال‌ها رئیس دستگاه اطلاعاتی ترکیه بوده، هرچند در نشست خبری مشترک اشاره‌ای به این موضوع نکرد، اما او کمتر از ۴۰ روز قبل در دیدار با جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، گفته بود که «بازگشایی گذرگاه زنگزور برای کل منطقه و نه فقط یک کشور، سودمند خواهد بود».
ایران طی دو سال گذشته، دو بار اقدام به برگزاری رزمایش نظامی گسترده در مرزهای خود با جمهوری آذربایجان کرده و بارها هم نسبت به باز شدن این کریدور هشدار داده است. مقام‌های ایرانی مدعی هستند کریدور زنگزور ضمن تغییر مرزهای ایران و ارمنستان، باعث مختل شدن مسیر ترانزیت کالا از ایران به روسیه نیز خواهد شد.
رجب طیب اردوغان، رئيس‌جمهور ترکیه، کمتر از دو ماه قبل و پس از بازگشت از سفر خود با باکو، ایران را مشکل بازگشایی کریدور زنگزور دانسته و تأکید کرده بود که این رفتار تهران، هم ترکیه و هم جمهوری آذربایجان را ناراحت می‌کند.
تنش‌های آبی
از دیگر اختلافات میان ایران و ترکیه که در سال‌های اخیر شدت نیز یافته، موضوع تنش‌های آبی بین دو کشور است. ایران معتقد است، آنکارا با سدسازی‌های خود باعث محدود شدن ورودی‌های آب به مسیر رودخانه ارس شده و این روند به کم‌آبی در استان‌های غربی کشور منجر شده است.
امیرعبداللهیان در این خصوص در نشست خبری با فیدان گفت: «در مذاکرات امروز بر مسئله آب و مشکلات کم‌آبی و حساسیت‌های ایجاد شده تأکید کردیم. استفاده منصفانه از آب رودخانه ارس با در گرفتن حق‌آبه این رود باید به صورت کامل صورت بگیرد.»
فیدان البته در نشست خبری تأکید کرد که کشورش هیچ برنامه‌ای برای محروم کردن و یا کاهش منابع آبی استان‌های شمال غربی ایران ندارد، اما اظهار نظرهای طرفین در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این اختلاف، احتمالاً روز به روز به مسئله‌ای بزرگ‌تر در روابط طرفین تبدیل خواهد شد.
آنکارا در آبان سال ۱۴۰۰ سد ایلیسو را رسماً افتتاح کرد. طرحی که با اعتراض ایران و عراق همراه بود و دو کشور تأکید کرده بودند که این اقدام آنکارا تبعات زیست‌محیطی، جغرافیایی و اجتماعی را به همراه خواهد داشت. عملیات ساخت این سد که روی رود دجله در استان ماردین در جنوب شرقی ترکیه ساخته شده، سال ۲۰۰۶ آغاز شده بود اما در نهایت در نوامبر ۲۰۲۱ به صورت رسمی افتتاح شد.
مقام‌های ایرانی معتقدند سیاست‌های سدسازی ترکیه باعث می‌شود حق‌آبه رود ارس کاهش یابد و استان‌های غربی ایران با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شوند. این در حالی است که آنکارا با رد این ادعاها، تأکید دارد که سوءمدیریت‌های جمهوری اسلامی دلیل اصلی کم‌آبی در ایران است.
