پنج روز پیش از آن‌که ولادیمیر پوتین اعلام کند شرایط استفادهٔ احتمالی روسیه از سلاح هسته‌ای علیه دشمنانش را آسان‌تر خواهد کرد، یکی از همان سلاح‌های هسته‌ای دچار انفجاری خیره‌کننده شد.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد موشک سارمات، جدیدترین موشک بالستیک بین قاره‌ای روسیه که پوتین بارها به توانمندی‌های آن بالیده، با انفجاری مسکوت گذاشته‌شده در ۳۰ شهریور تمام درختان، ساختمان‌ها و زمین‌های اطراف سیلوی آزمایشی پرتاب موشک در پایگاه فضایی پلِسِتسک را از بین برده است.
ولادیمیر پوتین در خطابهٔ خود به شورای امنیت ملی کشورش در روز ۴ مهر، که برای جلب توجهی فراتر از دیوارهای کرملین از تلویزیون نیز پخش شد، هیچ اشاره‌ای به این حادثه نکرد. اما مطمئن شد از این‌که جهان، و فراتر از همه ناتو و ایالات متحده، پیامی را که او می‌خواست بشنوند، دریافت کنند؛ این‌که پوتین در حال به‌روزرسانی دکترین هسته‌ای روسیه است.
پوتین گفت: «نسخهٔ به‌روزشده از سند پیشنهاد می‌کند که تجاوز علیه روسیه توسط هر کشور غیرهسته‌ای، اما با مشارکت و پشتیبانی یک کشور هسته‌ای، به‌عنوان حمله‌ای مشترک به فدراسیون روسیه در نظر گرفته شود.»
پوتین از اسفند ۱۴۰۰ و از زمانی که ده‌ها هزار نیرو را برای اشغال اوکراین به مرزها فرستاد، مکرراً اشاره کرده، علامت داده، تشر زده و تهدید کرده که روسیه آماده است تا از زرادخانهٔ هسته‌ای خود که بزرگ‌ترین در جهان است، برای دفاع از خود استفاده کند.
او هنوز این کار را انجام نداده، اما پوتین و سایر مقامات روسیه به‌طور مداوم تهدیداتی را، برخی پنهان و برخی آشکار، ادامه داده‌اند و این موضوع خواب کارشناسان کنترل تسلیحات، تحلیل‌گران نظامی و سیاست‌گذاران را بر هم زده است.
نیکلای سوکوف، دیپلمات سابق روسی و مذاکره‌کنندهٔ کنترل تسلیحات که اکنون با مرکز وین برای خلع‌سلاح و منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای همکاری می‌کند، می‌گوید تا زمانی که مسکو واقعاً مشخصاتی را که نشان می‌دهد دکترین هسته‌ای این کشور تغییر کرده منتشر نکند، دشوار بتوان فهمید که چه چیزی عوض شده است.
اما او معتقد است که این قطعاً خود یک نشانه است.
سوکوف به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی چنین گفته است: «چیزی که به‌طور اساسی جدید باشد، ندیدم. همهٔ آن‌چه پوتین گفت، مدت‌ها است که وجود دارد... او سیاست موجود را بسیار مشخص‌تر بیان کرد، اما جزئیات جدیدی اضافه کرد که با وضعیت فعلی تطبیق داده شده است.»
سوکوف همچنین می‌گوید «این نمایانگر هشداری به ناتو است، زیرا ناتو همچنان در حال بررسی این است که آیا سلاح‌های غربی باید برای حملات دوربُرد مورد استفاده قرار بگیرند یا نه»؛ اشاره‌ای به تحرکات جاری توسط اوکراین که قصد دارد مجوز هدف قرار دادن اهدافی داخل خاک روسیه را به‌دست آورد.
یک روز بعد دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، گفت این دقیقاً همان قصدی است که داشته‌اند.
پسکوف می‌گوید: «این باید به‌عنوان یک نشانهٔ خاص در نظر گرفته شود؛ نشانه‌ای که به این کشورها نسبت به تبعات مشارکت در حمله به کشور ما با هر وسیله‌ای، نه لزوماً هسته‌ای، هشدار می‌دهد.»
«این رهنمود یک ابزار زنده است»
برای چندین نسل، سیاست‌گذاران شوروی و اکنون روسیه، بر ابزار بازدارندگی استراتژیک در جعبه‌ابزار نظامی و سیاست خارجی خود تکیه کرده‌اند و تلاش داشتند تا کشورهای دیگر را با پیام دادن یا تهدید به استفادهٔ احتمالی از سلاح‌های اتمی، وادار به انجام کاری کنند که مسکو می‌خواهد.
در یک دههٔ گذشته، پوتین به‌طور قابل توجهی بودجه نیروهای مسلح کشور، ازجمله زرادخانهٔ هسته‌ای آن را، افزایش داده است. این شامل مدل‌های جدید مانند جنگ‌افزارهای برین‌صوتی (هایپرسونیک)، موشک‌های کروز هسته‌ای و موشک بالستیک بین قاره‌ای سارمات است که با وجود حداقل سه حادثهٔ پیشین به کار گرفته شده است.
زرادخانهٔ روسیه، با سلاح‌های استراتژیک مانند موشک‌های دور بُرد و سلاح‌های تاکتیکی کمتر قدرتمند مانند گلوله‌های توپ هسته‌ای، اکنون بزرگ‌ترین در نوع خود در جهان است و ایالات متحده با فاصله‌ای اندک در رتبهٔ دوم قرار دارد.
برنامه‌ریزان غربی، به‌خصوص آنان که از فکر این‌که مسکو چه وقت تصمیم به پرتاب موشک‌هایش خواهد گرفت خواب ندارند، با دقت به بیانیه‌های رسمیِ نه فقط کرملین بلکه وزارت دفاع و مقامات ارشد سیاست خارجی روسیه نگاه می‌کنند.
سند «اصول اساسی سیاست دولت در مورد بازدارندگی هسته‌ای» در روسیه، رهنمود اصلی این کشور برای تعیین زمان و شرایط استفاده از سلاح‌های هسته‌ای است.
در سال ۲۰۲۰، مقامات روسی نسخه‌ای به‌روزشده از این رهنمود را منتشر کردند که البته تغییرات عمده‌ای نسبت به گذشته در آن وجود نداشت.
طبق این رهنمود، مسکو ممکن است از زرادخانهٔ هسته‌ای خود «در پاسخ به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای و سایر انواع سلاح‌های کشتار جمعی علیه خود و یا متحدانش، و همچنین در صورت تجاوز علیه فدراسیون روسیه با استفاده از سلاح‌های متعارف در هنگامی که تهدیدی حیاتی علیه دولت است، استفاده کند.»
بسیاری از کارشناسان ازجمله بر آن‌چه ممکن است تهدیدی حیاتی علیه دولت تلقی شود، تمرکز کرده‌اند. یکی از تفاسیر منتشرشده حاکی است که ممکن است شورش مردمی علیه پوتین و دولت او نیز درخور پاسخی هسته‌ای تلقی شود.
در خرداد ماه و در جریان یک نشست تجاری در سنت پترزبورگ، یک تحلیلگر برجستهٔ روسی از پوتین خواست تا آستانهٔ استفاده از سلاح هسته‌ای را پایین بیاورد. پوتین مخالفت کرد، اما گفت آمادهٔ بازنگری در این سیاست است.
رئیس‌جمهور روسیه گفت: «این رهنمود یک ابزار زنده است، ما به دقت آن‌چه در اطراف می‌گذرد را دنبال می‌کنیم و تغییرات در رهنمود هسته‌ای را رد نمی‌کنیم.»
ویلیام برنز، رئیس آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا، می‌گوید تهدیدات روسیه برای استفادهٔ احتمالی از سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی در اوکراین در ماه‌های پس از حمله اسفند ۱۴۰۰ به این کشور جدی بود. برنز می‌گوید او به همتای روسی خود در این مورد هشدار داده است.
اما به نظر می‌رسد وقوع چندین حادثه در طی این درگیری برخی از این خطوط قرمز را محو یا حتی حذف کرده‌اند و منجر به ابهامات بیشتری در رک غرب از برنامه‌ریزی مسکو شده است.
استفاده اوکراین از پهپادها برای حمله به رادارهای هشدار زودهنگام از راه‌دور، که برای شناسایی پرتاب موشک از فواصل دور استفاده می‌شود، سیاست‌گذاران غربی را به وحشت انداخت. زیرا نگران بودند که این تهدیدی برای دفاع راهبردی روسیه، آن‌چنان‌که در رهنمود هسته‌ای بیان شده است، تلقی شود.
پوتین پیشنهاد کرده است که سرزمین‌های اوکراینی که کرملین مدعی الحاق آن‌ها به روسیه است، اگرچه هیچ کشور دیگری آن‌ها را به عنوان سرزمین‌های روسی به رسمیت نشناخته، تحت رهنمود هسته‌ای قرار می‌گیرند.
از سوی دیگر، اوکراین همچنان به حملات به نیروهای روسیه، ازجمله با تسلیحات غربی، در بسیاری از این سرزمین‌های اشغالی ادامه داده است و کی‌یف هدف خود را بازپس‌گیری تمام سرزمین‌های تحت اشغال روسیه عنوان کرده است.
در مرداد ماه، نیروهای اوکراینی حمله‌ای مرزی و جسورانه به قلمرو روسی کورسک انجام دادند. این بزرگ‌ترین حمله به قلمرو روسیه توسط نیروهای خارجی از زمان جنگ جهانی دوم بود و ممکن است شرایط تعیین‌شده در رهنمود هسته‌ای روسیه را برآورده کرده باشد.
ناتو و ایالات متحده در حال بررسی درخواست‌های اوکراین برای اجازهٔ زدن اهدافی در عمق خاک روسیه با موشک‌های دوربُرد غربی هستند. چیزی که مسکو بارها در مورد آن هشدار داده است.
تصمیم کرملین برای پخش تلویزیونی خطابه پوتین در شورای امنیت ملی کشورش، نشان‌دهنده عزم روسیه در ارسال پیامی یک روز پیش از سفر زلنسکی به کاخ سفید بود. جایی که انتظار می‌رفت زلنسکی انتظار درخواست مجوز حمله دوربُرد را، در میان سایر موارد، مطرح کند.
اما پوتین واقعاً مشخص نکرد که آیا رهنمود هسته‌ای این کشور به طور رسمی به‌روزشده است یا این صرفاً یک پیشنهاد بوده که حملهٔ معمولی به روسیه توسط کشوری با پشتیبانی کشوری مسلح به سلاح هسته‌ای در خور پاسخی هسته‌ای خواهد بود.
پاول پودویگ، محقق ارشد در موسسهٔ تحقیقات خلع سلاح سازمان ملل متحد در ژنو، می‌گوید اظهارات پوتین به این معنا نیست که رهنمود هسته‌ای این کشور تغییری اساسی کرده است.
پودویگ در مصاحبه‌ای با کارنت تایم گفت: «اگر از نزدیک به وقایع نگاه کنید و تاریخچهٔ مسئله را نیز در نظر بگیرید، در واقع تغییر زیادی رخ نداده است.»
وی افزود: «فعلاً همه‌چیز فقط در سطح حرف باقی مانده است و ما همچنان هیچ گام واقعی به سمت تشدید تنش ندیده‌ایم. فکر می‌کنم باید مراقب باشیم، اما از طرف دیگر، نباید بیش از حد واکنش نشان دهیم.»
ژیائودون لیانگ، تحلیلگر ارشد سیاسی در انجمن کنترل تسلیحات، نیز گفت: «قطعاً جزئیات بیشتری وجود دارد و باید به این نوع از تهدیدات هسته‌ای معمولی که روسیه مطرح می‌کند، فکر کنیم.»
لوک کافی، مشاور سابق وزارت دفاع بریتانیا که اکنون محققی ارشد در موسسهٔ هادسون در واشینگتن است، گفت با توجه به این‌که تنها چند هفته تا انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده باقی مانده، اظهارات پوتین تا حدودی آمریکایی‌ها را نشانه گرفته است.
به‌گفتهٔ کافی، پوتین «یک سیاستمدار بسیار زیرک است و می‌فهمد که مسئلهٔ سلاح‌های هسته‌ای چگونه در مباحث داخلی ایالات متحده نقش بازی می‌کند. او استاد این پروپاگاندا و جنگ اطلاعاتی است».
لوک کافی همچنین می‌گوید: «آن‌چه امروز توسط پوتین اعلام شد، واقعاً انحراف بزرگی از رهنمود هسته‌ای روسیه نبود، او شاید تأکید جزئی‌تری بر حمایت یک کشور هسته‌ای از کشوری غیرهسته‌ای را که به روسیه حمله می‌کند، مطرح کرده است.»
