انتصاب محمدرضا عارف، سیاستمدار ۷۲ ساله، به عنوان معاون اول رئیسجمهور از سوی مسعود پزشکیان، اولین عضو و همچنین مهمترین عضو کابینۀ جدید را مشخص کرد.
این انتصاب اگرچه پیش از معرفی اسامی وزیران کابینۀ جدید به مجلس انجام شد، اما تا حدود زیادی سمتوسوی دولت جدید را نیز نشان میدهد.
عارف چهرهای ناشناخته نیست و در اینجا بر اساس سوابق سیاسی و مسئولیتهایی که برعهده داشته است، به سه ویژگی او میپردازیم:
۱- نماد دولت خاتمی
محمدرضا عارف بیش از هر چیز نماد دوران هشت سالۀ ریاستجمهوری محمد خاتمی در فاصله سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ است.
او که در دولت اول خاتمی، وزیر پست و تلگراف و تلفن و سپس رئیس سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور بود، در دولت دوم خاتمی، معاون اول رئیسجمهور شد.
در انتخابات ریاستجمهوری سال ۱۳۹۲ عارف که نامزد انتخابات شده بود به خواست خاتمی به نفع حسن روحانی، دیگر نامزد این انتخابات انصراف داد، اما روحانی او را وارد دولت خود نکرد.
عارف در سال ۱۳۹۴، در جریان انتخابات دهمین دورۀ مجلس شورای اسلامی، سرلیست سی نفرهٔ ائتلاف اصلاحطلبان در تهران شد؛ فهرستی که محمد خاتمی از آن حمایت کرد.
انتصاب عارف به سمت معاون اول رئیسجمهور در شرایطی است که خود مسعود پزشکیان، وزیر بهداشت در دوران ریاستجمهوری خاتمی بوده است.
سابقۀ همکاری و آشنایی عارف و پزشکیان شاید اصلیترین دلیل برای این انتصاب باشد، اما در هفتههای اخیر، محمدجواد ظریف که با حکم پزشکیان به عنوان رئیس شورای راهبری دورۀ انتقال دولت چهاردهم انتخاب شده بود، تأکیدش همواره بر این بود که تلاش میشود در کابینۀ جدید از چهرههای جدید و جوان استفاده شود.
همزمان با انتخاب عارف ۷۲ ساله در مقام معاون اول رئیسجمهور، محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات و فنآوری اطلاعات، و از چهرههای نزدیک به پزشکیان در واکنش به کنارهگیری جو بایدن از رقابتهای انتخاباتی آمریکا، در شبکۀ اجتماعی ایکس نوشت: «در حالی که پیرمرد پرحاشیۀ سیاست آمریکا کنارهگیری کرد، پیرمردان پرحاشیۀ سیاست ایران همچنان مشغول مجاهدهاند.»
۲- مورد تأیید رهبر
محمدرضا عارف نه تنها مورد اعتماد محمد خاتمی به عنوان چهرۀ اصلی اصلاحطلبان است، بلکه به واسطۀ احکامی که مستقیماً از سوی رهبر جمهوری اسلامی برای مناصب بالای حکومتی دریافت کرده، مورد تأیید علی خامنهای است.
خامنهای در بیش از دو دهۀ گذشته، عارف را با حکم خود به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام، نهادی که شامل افراد مورد اعتماد رهبر است، منصوب کرده است.
آخرین حکم خامنهای برای عارف در این زمینه مربوط به ۲۹ شهریور ۱۴۰۱ است که رهبر جمهوری اسلامی او را به عنوان «عضو حقیقی» مجمع منصوب کرد.
اعضای حقیقی، برخلاف اعضای حقوقی، به واسطۀ شخص خودشان به عضویت یک نهاد درمیآیند. اعضای حقوقی به واسطۀ مقامی که بهطور موقت در اختیار دارند، عضو میشوند.
خامنهای همچنین حکمی نیز برای عارف برای عضویت او، به عنوان «عضو حقیقی» در شورای عالی انقلاب فرهنگی صادر کرد.
چنین احکامی بدون اعتماد به شخص عارف از سوی خامنهای ممکن نبوده است.
۳- فرزند حاشیهساز
عارف از جمله سیاستمداران جمهوری اسلامی است که متهم هستند فرزندانشان، موسوم به «آقازادهها»، از نفوذ و رانت سیاسی آنها برای اهداف اقتصادی استفاده میکنند.
حمیدرضا عارف، پسر محمدرضا عارف، در حالی که پدرش مدتی وزیر پست و تلگراف و تلفن بود در سن پایین وارد معاملات بینالمللی در حوزۀ ارتباطات تلفنی شد.
او زمانی که پدرش معاون اول دولت خاتمی بود، در سن ۲۴ سالگی پای شرکت «امتیان» آفریقای جنوبی را به ایران باز کرد و در گفتوگویی همه موفقیتهای اقتصادی خود را ناشی از «ژن خوب» پدر و مادرش دانست.
از آن پس، عبارت «ژن خوب» وارد ادبیات سیاسی ایران شد و به شکل کنایهآمیز به «آقازاده»هایی گفته میشد که از رانت پدرشان استفاده میکنند.
برخی از فعالان سیاسی حامی دولت کنونی تلاش میکنند این نقطه ضعف در کارنامۀ عارف را نادیده بگیرند.
احمد زیدآبادی، از چهرههای حامی مسعود پزشکیان، دربارۀ فرزند عارف نوشته است که «گاف» او «قابل گذشت است.»
مشخص نیست اکنون که محمدرضا عارف بار دیگر به نفر دوم دولت جمهوری اسلامی تبدیل شده است، پسرش نیز احتمالاً مقامی دولتی بهدست خواهد آورد و یا از موقعیت جدید پدرش بهرۀ اقتصادی خواهد برد، یا نه.
